Atelier Aandenken

MERCI

Merci aan iedereen die met mij over scherm of tafel heen over afscheid gebabbeld heeft. Merci aan de lieve opdrachtgevers voor hun vertrouwen. Merci aan alle vrienden en familie die ‘vorig week nog over mij verteld hebben want ze kennen iemand die deze pagina misschien wel zou interesseren’. Merci aan jullie.

En merci aan júllie. Om mijn digitaal schetsboek te lezen.

foto: John Vachon, 1914-1975

In mijn geboortedorp staat in het bos een kapel. Zie het voor je als een uitgeholde rots met daarin een mariabeeld en enkele kandelaren. Hoewel we thuis niet erg gelovig zijn, ging ik als kind mee met mijn mama om in die kapel een kaars te branden. Om tot rust te komen. Om te denken aan zij die we graag zien en er niet meer zijn.

Ik hoop dat deze pagina een beetje zoals die kapel mag zijn. Een plaats om naar terug te komen. Om stil te staan. Om graag te zien wie er niet meer is. Weet dat hier ruimte voor is.

Hier mag dat.

Ik ben… uitgepraat. Daarom sluit Atelier Aandenken de deuren.
Niets kan mijn gevoel beter omschrijven dan deze tekst van The School of Life:

'We return to a song because we want to return to the state of insight the song promotes – a state that’s normally fragile and, hence, fleeting.

Eventually, you’ll tire of it. You’ll be listening to it and start to feel you wish you weren’t. The words won’t thrill you as they used to.

It can feel a bit sad. But really it means something rather nice. You’ve not used it up or spoilt it by overexposure.

Instead, you have fully taken possession of what you needed from it and for the time being you don’t need to learn its lesson anymore.'

iemand die wegvalt is onvervangbaar
wel kunnen we één voor één, heel even, in zijn schoenen gaan staan.

Oftwel: nabestaan is teamwork 🫂

🥀 De kunst van het verwelken

Wanneer een narcis is uitgebloeid, laat de bladeren dan rotten. Van groen, naar geel, naar bruin. Uit de bladeren haalt de plant voedingsstoffen om het jaar nadien opnieuw te bloeien.

1. Five daffodils, Johan Teyler, 1648–1709, via Rijksmuseum
2. Narcissen, Koos Raucamp, 1946, via Nationaal Archief

♪ So universe
Do your worst
Throw it all at me
I'll take your blows
For all I know
They're magic destinies ♪

♫ And I went to bed and I loved you
In the morning I loved you too
In the morning I loved you too ♭
–Tom Rosenthal

➛ De videoclip is echt de moeite: https://www.youtube.com/watch?v=c_fAdd6zxu4

Letterlijke betekenis: insectensoort met een heel kort volwassen leven.

Figuurlijke betekenis: geschreven of gedrukte materie die niet bedoeld is om bewaard te worden. Bijvoorbeeld: een post-it, een bladwijzer, een postkaart, een bioscoopticket, een betaalbonnetje.

Bij het bewaren van herinneringen schuilt er kracht in het bewaren van iets wat nooit bedoeld was om te bewaren. Net iemands handschrift of een typfout maken de herinnering specifiek. Tot iets wat enkel van jou is. Ze bevinden zich middenin het dagelijks leven en ontstaan meestal per ongeluk.

DEEL III

Zou het niet interessant zijn als andere mensen deze oefening ook deden? Jij bijvoorbeeld?
Of dat we een studie doen: een groep mensen kiest beelden die ze associeren met rouw. Vervolgens vergelijken we de plaatjes van mensen die wel al van dichtbij met verlies zijn geconfronteerd met mensen die dat niet zijn.

En daar maken we dan een expo van. Who’s in?

1. Egel, Jan Mankes, 1916
2. Moonlight cat chasing his tail, Bill Abbott, 2005

DEEL II

De balans zoeken tussen a) mijn beelden mooi en licht genoeg maken om ze verteerbaar te houden. b) de rauwheid van rouw niet ontkennen. En c) een beeldtaal vinden waar ik -en hopelijk ook anderen- zich in kunnen herkennen.

Vroeger was ik ervan overtuigd dat rouwen iets was wat ‘andere mensen’ deden. Ik herkende me niet in het beeld van op elkaar gestapelde stenen. Of in een paardebloem waarvan de pluisjes wegwaaien. Dat had maar weinig met mij te maken. Ook dacht ik dat rouwen enkel op een kerkhof of tijdens een begrafenis plaatsvond. Dat de poort van de kerk een soort portaal was waar het verdriet stopte. Eenmaal buiten bevond je je terug in het gewone leven. Daar hoorde rouw niet thuis.

Onzin natuurlijk.

1. Mark Ramsay, 2009
2. onbekend

DEEL I

Met Atelier Aandenken probeer ik nieuwe (beeld)taal te vinden voor rouw. Daarom heb ik mezelf de oefening gegeven om op zoek te gaan naar beelden die rouw uitbeelden, zonder beroep te doen op de clichés van een brandende kaars of een traan. Een beetje zoals in dat spel ‘Dixit’, waarin je één woord mag verzinnen om een beeld uit te leggen, maar dan in de omgekeerde richting. Associaties maken en daarop verder bouwen. Sommige beelden vertonen overeenkomsten, alsof ze broer en zus van elkaar zijn. Dit noemt men ‘beeldrijm’.

1. Seesaw in snow, Tor Lillqvist, 2005
2. What it takes to melt a snowman this young lady has - Miss Fritzi Ridgeway, Library of Congress, 1924

letterlijke betekenis: insektensoort met een heel kort volwassen leven
figuurlijke betekenis: geschreven of gedrukte materie dat niet bedoeld is om bewaard te worden. Bijvoorbeeld: een kattebelletje, een bladwijzer, postkaarten, pamfletten, toegangstickets en betaalbonnetjes. In onze digitale wereld verdwijnen veel van deze 'ephemera', omdat we een manier hebben gevonden om deze efficienter te produceren. Jammergenoeg gaat er vaak een stukje esthetiek mee verloren: een bankkaart is niet zo mooi vormgegeven als een bankbiljet, een qr-code is niet zo mooi als een papieren vliegticket en gedrukt magazine is vaak mooier dan een online feed. In ruil hebben we er wel een vorm van digitale ephemera voor teruggekregen: iemands voicemail, online conversaties, screen shots en voice messages. De nadruk ligt veel meer op het auditieve en interactieve dan op de materialiteit.

Bij het bewaren van herinneringen, schuilt er kracht in het bewaren van iets wat nooit bedoeld was om te bewaren. Een kattebelletje op een post-it of een grappige sms. Net iemands handschrift of een typfout maken de herinnering specifiek. Tot iets wat enkel van jou is.

Ephemera zijn een deel van iemands nalatenschap. De éne persoon laat er meer achter dan de ander. Middenin het dagelijks leven.

Schrap het woordje 'nog' en 'steeds' wanneer het over rouw gaat, zo zegt Megan Devine. De woorden 'nog steeds' doen het lijken alsof er een eindpunt is, alsof de rouw ooit klaar is. Ook wekt het verkeerde verwachtingen bij de rouwende. 'Het is al zes maanden geleden en ik ben nog steeds verdrietig, is er iets mis met mij?' Ze legt het mooi en bondig uit in deze video 'How long does grief last'.

https://www.youtube.com/watch?v=2WttUYO2OEs

test. test.

Een week geleden vroeg Google mij om m'n 'inactiviteitsplan' te updaten. Met andere woorden: welke personen geef ik toegang tot m'n account wanneer deze een tijd buiten gebruik is? Volgende scenarios gaan door mijn hoofd: a) ik laat bewust dit e-mailadres vallen voor een ander adres en dit account wordt inactief. b) door technologische ontwikkelingen gebruiken we het meduim 'e-mail' niet meer en dit account wordt inactief. of c) ik sterf en dit account wordt inactief. Slik.

Google laat het toe om 10 mensen te kiezen. Slechts 5 mensen halen mijn selectie.

Ook kan je een automatisch antwoord instellen. Wat heb ik te zeggen aan de Mensen van de toekomst? Ik neem mijn tijd en schrijf een verzorgd bericht -want je weet maar nooit. Als iemand mij na 12 maand inactiviteit een e-mail stuurt krijgt die een gevoelig en doordacht antwoord. Ik mijn hoofd jeukt het idee dat meer reclamebureaus en nieuwsbriefzenders deze boodschap zullen ontvangen dan m'n eigen geliefden.

Al bij al vind ik het een interessante oefening. Wie vertrouw je de sleutel naar je online bezittingen? En wat wil je graag nog zeggen wanneer je het niet meer kan zeggen?

Olifanten die dagen-of wekenlang bij een overleden familielid blijven. Eksters die gras bij een dode soortgenoot leggen. Chimpansees die hun handen op elkaars schouder leggen terwijl hun gestorven familielid wordt weggedragen.

Dit soort observaties doen vermoeden dat (sommige) dieren ook rouwen en hun eigen rituelen en begrafenissen houden. Als je graag meer wil weten over de wetenschappelijke kant: google het.

Maar hoe mooi is dat? Mensen zijn ook dieren. En dieren doen dingen die wij als iets puur menselijk beschouwen.

beelden via:
1. , Rudy De Meyer, 2021
2. , 2021
3. , Louis L., 2019

Hoe vind je de juiste woorden om je (vul zelf in) te beschrijven? Vind je die persoon 'lief'? Welk soort lief dan? Teder, zorgvuldig, gevoelig, liefdevol of warm? Geen enkel persoon is perfect, zelf je (vul zelf in) niet. Misschien was die ook wel ingewikkeld, slordig of overmoedig. Om jou (ja, jou!), een zetje te geven heb ik een woordenboekje gemaakt voor 'wanneer woorden tekort schieten'. Dit kan helpen om betere taal te vinden voor de persoon die je graag ziet. Omdat het makkelijker is als je woorden aangeboden krijgt, dan wanneer je zelf helemaal van nul moet beginnen.

Ik heb het gemaakt met oog op iemand die overleden is, maar eigenlijk kan je het ook toepassen op je vrienden en familie die in leven zijn.

Van dit woordenboekje maakte ik een miniversie, inclusief een handleiding hoe je hem kan printen enalles. De link ernaartoe vind je hier:https://atelier-aandenken.be/wp-content/uploads/2021/03/atelier-aandenken.be-woordenboekje.pdf

De uil, volgens oud volksgeloof een voorteken van de dood. En niet toevallig ook de talisman van Atelier Aandenken.

beeld via FreeVintageillustrations.com

Secundaire rouw gaat over de onrechtstreekse gevolgen van rouw. Dat wanneer jij je vader verliest, je moeder ook haar partner kwijt is. Of dat de waterleiding jarenlang mankementen vertoont omdat er niemand in huis is die dat ding kan repareren, en een loodgieter geld kost, waar ineens minder van is. Het gaat over gevolgen van het verlies die meestal onzichtbaar blijven voor de buitenwereld. Over relaties die veranderen, rituelen die verdwijnen of een nieuwe vorm aannemen, over een nieuwe identiteit zoeken.

Te weten komen waar de secundaire rouw van anderen ligt kan met de volgende vragen:
'Wie was ... voor jou?'
'Wat is er in je dagelijks leven voor je veranderd sinds ... overleden is?'
'Wat heb je verloren? En wat heb je gewonnen?'

Denk niet: rouwenden. Denk wel: mensen in tijden van rouw.

Het valt me op hoe we met de term ‘rouwenden’, mensen in een aparte categorie plaatsen, het liefst eentje waar we zelf niet bij horen. Maar iedereen sterft, dus vroeg of laat gaat iemand in onze omgeving dood, en worden we allemaal rouwenden. Dat lijkt me het moeilijkst aan ouder worden, dat iedereen een rouwende wordt. Maar misschien ook wel verbindend, zo allemaal samen.

Met andere woorden: de ‘rouwenden’ zijn niet een groepje zielige mensen ver weg van onze leefwereld. Maar velen dragen een stukje rouw met zich mee waar we bijstaan. In de rij in de supermarkt, aan het raam op de trein of op een verjaardagsfeestje. Ook is het geen fase waar je flink even door moet zodat je dan weer verder kan en lekker van je rouw af bent. Het neemt af en het komt terug, als eb en vloed.

beeld via , Bernard Picart, 1733

Hoe rouw je om iemand die je al tien jaar niet meer gesproken hebt? Of om iemand die je niet hebt gekend?

Gisteren kreeg ik te horen dat een oud-klasgenootje van me is overleden. Als kleutertjes speelden we met dezelfde duploblokken, en later passeerden we elkaar op de gangen van de lagere school. Als tieners aten we lunch bij dezelfde groep vriendinnen, zaten naast elkaar in klas en gingen naar dezelfde verjaardagsfeestjes. Lang liepen onze levens parallel. Tot we van school veranderden en onze wegen uit elkaar gingen. Nu houdt die van haar op terwijl die van mij verder loopt. Ze was exact een maand jonger dan ik.

Gisteren belde mijn vriend me op. Dat hij een man op straat zag liggen. Vermoedelijk een hartaanval gehad. Hij probeerde hem te reanimeren maar helaas. De man heeft het niet gehaald. De ambulance zien toekomen. De politie die de scène afsluit. De zoon van de man komt toe. Omstaanders lenen mijn vriend hun auto om even tot rust te komen. Een bibliothecaris zorgt voor suikerwater.

’s Avonds stellen we onszelf dezelfde vragen. Hebben we genoeg gedaan? Hadden we het kunnen voorkomen? Gevuld met schuldgevoelens en onbegrip, vinden we steun bij elkaar.

Deze zin las ik in 'Het rouwt in jou' van Christine Vandehole. Over de angst om je steun te laten zien wanneer je vriend/broer/vader/dochter aan het rouwen is. En dat we dan maar zwijgen uit angst het verkeerde te zeggen.

Voelt het te overweldigend om een kaartje schrijven en die aan de deur van je vriend/broer/vader/dochter te gaan afgeven? Ja. Maar je jas aantrekken en de deur uitgaan? Dat lukt wel. Naar de Hema gaan? Dat lukt ook. Een kaart kiezen? Moet lukken. Goed, en nu een tekstje schrijven.

Daar waar schoonheid en destructie samenkomen.
Deze foto mooi vinden en je daar ongemakkelijk bij voelen.

shuttle destruction, , 1986
(Het moment dat de Challenger ontploft.)

waar vinden jullie troost?

uitsnedes van bidprentjes, via , jaren '70