Bảo tàng 34 - ĐH Văn Hóa Hà Nội

Trong truyền thuyết dân gian phương Đông, rồng có chín con với hình dáng và sở thích hoàn toàn khác nhau. Các con của rồng được dân gian sử dụng làm linh vật trang trí ở những vị trí, những vật dụng với những ngụ ý đặc biệt khác nhau.
Th.S NGUYỄN NGỌC THƠ (Đại học KHXH&NV)

Lý Bí xuất thân từ một hào trưởng địa phương. Theo sử cũ, quê ông ở huyện Thái Bình (có lẽ ở phía trên thị xã Sơn Tây, trên hai bờ sông Hồng). Một thời, ông có ra làm việc với chính quyền đô hộ, nhận một chức quan nhỏ: giám quận (kiểm soát quân sự) ở Cửu Đức, Đức Châu (Đức Thọ, Hà Tĩnh). Yêu nước, thương dân, bất bình với bè lũ đô hộ, ông sớm bỏ quan, về quê ở Thái Bình. Vùng quê ông có Tinh Thiều, giỏi văn chương, lặn lội sang kinh đô nhà Lương (Nam Kinh) xin bổ một chức quan (trước năm 521). Nam triều Trung Quốc cho đến thời Lương, phân biệt tôn ti chặt chẽ giữa quý tộc và bình dân. Lại bộ thượng thư nhà Lương là Sái Tôn bảo họ Tinh là hàn môn, không có tiên hiền, chỉ cho Thiều làm Quảng Dương môn lang tức là chân canh cổng thành phía tây kinh đô Kiến Khang. Tinh Thiều lấy thế làm xấu hổ, không nhận chức về quê, cùng Lý Bí mưu tính việc khởi nghĩa, chiêu tập hiền tài.

Trong văn hóa Việt Nam, hình thượng Rồng chiếm một vị trí quan trọng hàng đầu trong số các linh vật mang giá trị biểu tượng. Trong bộ Tứ linh thì rồng chiếm vị trí đầu tiên rồi mới đến lân, qui và phụng. Trong bài viết này, hình tượng rồng sẽ xuất hiện như một linh vật linh thiêng nhất trong tâm thức người Việt, cũng như ý nghĩa và ứng dụng của nó.

Rồng trong tiếng Hán Việt là long (龍), hình ảnh của rồng gắn liền với sự uy quyền của bậc đế vương, với những quyền năng siêu nhiên và những thế lực tâm linh. Vào thời quân chủ, rồng là biểu thượng của hoàng đế, tầng lớp này đôi khi độc chiếm rồng mà không cho các tầng lớp khác được sử dụng. Ngoài hoàng cung ra, rồng còn được thấy ở các không gian tín ngưỡng như chùa chiềng, đền miếu và cả trong nhà dân. Rồng uống lượn trên các mái chùa, rồng chầu bên những bậc thềm đá của cung điện lăng tẩm, rồng được chạm khắc trên các cấu kiện của những ngôi nhà, rồng ẩn hiện trên các đồ ngự dụng, quan dụng và đồ thờ cúng…

Theo truyền thuyết Trung Hoa, rồng “có sừng hươu, đầu lạc đà, mắt quỷ, cổ rắn, bụng cá sấu, vảy cá, móng vuốt chim ưng, lổ tai bò, sừng đóng vai trò như đôi tai”. Hình tượng rồng của người Việt có nhiều đặc điểm khác biệt ở sừng, đôi mắt rực sáng, vảy phủ toàn thân, bờm tua tủa, móng sắc, đuôi xoắn ốc. Rồng được sinh ra từ bốn cách thức: từ trứng (noãn sanh), từ phép thuật, từ sự ẩm ướt, hoặc chuyển hóa từ một sinh vật khác (hóa sanh). Người Việt tin rằng một con rùa sau một ngàn năm sẽ hoá thành rồng. Nhiều loài cá cũng được tin rằng có thể biến thành rồng – cá hóa long, mà điển hình là câu chuyện cá chép vượt vũ môn. Vì vậy để một con cá có thể biến thành rồng, nó phải chạm được vào mây, hay là mây và nước phải chạm vào nhau. Hình ảnh “cá hóa rồng” mang ý nghĩa may mắn với những người học hành và thi cử, ý chúc tụng sự đỗ đạt và vinh hiển.

Rồng có thể biến hóa bất kỳ hình dạng nào nó muốn, ngoại trừ trong năm trường hợp đặc biệt sau đây: sinh ra, chết, giao phối, tức giận, ngủ. Nhưng rồng không phải là sinh vật bất diệt, nó có thể bị phong hỏa và cát nóng làm tổn hại, bão cũng khiến thân thể nó bị thương. Trong thần thoại Ấn Độ, đại bàng Kim Sí Điểu (tiếng Phạn: Garuda) thường tìm bắt rồng ăn thịt.

Rồng là biểu tượng độc quyền của hoàng đế, trong trường hợp này rồng có đủ năm móng. Hoàng đế mặc áo có hình rồng gọi là long bào, trên ngai vàng cũng chạm trỗ hình rồng gọi là long ngai, hay giường ngủ gọi là long sàng…Hình rồng còn xuất hiện trên nhiều vật dụng khác như: bàn, giường tủ, rương hòm, sách vở…Bất kể vật dụng gì có hình rồng năm móng tức là đồ dành cho vua trực tiếp sử dụng. Rồng được thêu trên áo choàng của hoàng tử, hình rồng này luôn có bốn móng vuốt. Hình rồng còn được thêu trên lễ phục của các quan lại.

Rồng ngoài biểu trưng cho quyền lực đế vương, còn mang nhiều ý nghĩa tượng trưng khác. Rồng biểu trưng cho phái mạnh của người đàn ông, còn phụ nữ là hình ảnh con phụng. Nếu người ta đặt long và phụng cạnh nhau tức là muốn ám chỉ một cuộc hôn nhân. Trong đám cưới thường có những bức thêu hình long phụng trên nền vải đỏ. Nghĩa bóng của hình tượng này là chữ “hỉ” dính đôi – song hỉ, có nghĩa là chung vui hạnh phúc lứa đôi. Rồng trong trường hợp này mang ý nghĩa hạnh phúc.

Theo thuật phong thủy, những nơi mà các thầy địa lý cho là có thể đất đẹp, lại hội tụ nhiều linh khí được gọi là “long mạch” hay long huyệt. Người Việt rất mê tín vào truyền thuyết về long mạch. Người ta tin rằng nếu người nào mai tang xương cốt của cha mình vào nơi đất có long mạch thì sẽ được làm vua. Câu chuyện truyền thuyết về thân thế của vua Đinh Tiên Hoàng cũng kể lại tương tự. Khi còn thiếu thời Đinh có tài bơi lặn, một lần trộm biết được trong đầm nơi động Hoa Lư có long mạch, Đinh bèn đem xương cốt của cha mình đặt vào nơi ấy. Nhờ như vậy khi lớn lên ông được lòng dân, có tài thao lược đánh đâu thắng đó và lên ngôi hoàng đế. Hình ảnh con rồng được nhìn từ phía chính diện, chỉ thấy được đầu và hai chân trước mà không thấy đuôi hay thân, ngậm trong miệng một chữ “phúc” đại diện cho niềm tin trên.

Rồng được thể hiện bằng nhiều cách khác nhau. Khi thì là hình nguyên con rồng nhìn ngang như trên gờ nóc mái nhà, lan can cầu thang, trên vải thêu, trên bức chạm hay bức họa. Khi thì chỉ thấy nguyên mặt nhìn chính diện với đầu và hai chân giạng ra gọi là ‘tàng long’ (rồng trong hang ổ) như ở mặt cổng lớn vườn hoa, đền miếu, dinh thự, … Cũng có khi với đầu rồng và hai cân giạng lại gọi là ‘mặt rồng’ hay ‘mặt nả’ thường thấy ở đầu hồi tam giác ở chùa chiềng và dinh phủ của người Việt và để đối với hình con dơi trên trán bia, ở mặt trước khung chân tủ,… Hình đầu rồng chính diện ở trán có chữ vương (vua) như là vết nhăn trên mặt. Cũng có khi đó là chữ ‘thọ’ cách điệu, trường hợp này thường nằm trong nửa hình chữ nhật có góc dưới bẽ quặp xuống, viền vài đường kỷ hà. Người Việt gọi hình này là ‘rồng ngậm chữ thọ’, một dấu hiệu điềm lành và cũng là sự cầu mong trường thọ.

VÌ SAO NHÀ TRẦN LẠI SUY VONG
(Nguồn: Bài viết của Thu Thu)
Trong thuật phong thủy có nói: “tiên tích đức, hậu tầm long” để giải thích cho việc, một con người, một dòng họ, một đất nước có thực sự sở hữu, sử dụng được một long mạch quý hay không phải phụ thuộc rất nhiều vào việc tổ tiên của họ có tích đức không, có dạy dỗ con cháu tốt và giữ được cơ nghiệp ấy không? Trường hợp của dòng tộc họ Trần là một minh chứng cho điều đó.
“Hầu hết các triều đại khi hình thành cũng đều có cho riêng mình một truyền thuyết dựng nước. Từ triều Lý cho tới triều Nguyễn cũng đều như vậy. Có một thực tế rằng, ngoại trừ phần chính sử thì dã sử cũng chính là bộ phận quan trọng được dân chúng thích thú truyền tụng.
Chúng ta không ngoại trừ khả năng giai cấp cầm quyền cố tình tạo ra một truyền thuyết như vậy để chính danh quyền lực họ nắm giữ. Họ cố chứng minh với quần chúng nhân dân rằng: việc họ nắm giữ được đất nước là do thần linh, là do mệnh trời quy định, cộng thêm lòng dân hưởng ứng thì tất nhiên sức mạnh của vương triều đó sẽ càng được ủng hộ. Vì thế mà triều đại nào cũng có câu chuyện mang đậm tính liêu trai như thế này.
Dưới góc nhìn của phong thủy, việc thịnh suy của một dòng họ, một vương triều phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố, trong đó phong thủy chỉ là một phần mà thôi. Trong khoa học phong thủy có câu rằng “tiên tích đức, hậu tầm long” để thấy rằng, một vương triều mới hình thành phải là sự tích đức rất lớn của tổ tông. Việc một ngôi huyệt tốt không phải quyết định dòng họ này được nước, dòng họ kia mất nước nhưng rõ ràng nó có ảnh hưởng cự kỳ quan trọng mang tính xuyên suốt đối với một dòng họ.
Vì sao nhà Trần có được thiên hạ:
Thứ nhất, thời cơ chiến lược đã đến với nhà Trần. Đất nước ta vào cuối thời Lý loạn lạc, tình hình chính trị rối ren, các thế lực nổi lên cát cứ, đời sống nhân dân khổ cực, ai oán và muốn có một vị minh chủ mới đứng lên dẹp loạn, cứu dân, cứu đời. Ngay lúc đó, nhà Trần đã nổi lên, mà người mở đầu là Trần Tự Khánh; ông đã tập hợp lực lượng, đánh dẹp các xứ quân nổi loạn và từng bước gây dựng lòng tin cho họ Trần trong quần chúng nhân dân và trong quần thần vương triều Lý. Vào thời điểm đó, nhà Trần đã đáp ứng được nguyện vọng của số đông nhân dân, đáp ứng được đúng điều kiện, tồn tại xã hội. Đây được gọi là Thiên thời
Thứ hai, đến từ yếu tố con người, nội lực bản thân. Bản thân vua tôi nhà Trần trong giai đoạn đầu cấm quyền đã hết sức chăm lo đến đời sống nhân dân, luôn luôn lấy dân làm gốc. Và một điều đặc biệt quan trọng là họ luôn dạy dỗ con cháu các thế hệ sau này phải đặt mục tiêu lợi ích của dân cao hơn mục tiêu của dòng họ, mọi việc triều chính, kinh tế, văn hóa, xã hội đều phải xuất phát từ nhân dân, vua phải yêu dân như con. Bên cạnh đó, trong việc thu hút nhân tài ra giúp nước thì họ Trần đã sử dụng lòng nhân nghĩa, yêu nước, thương dân của mình và đặc biệt là các vị vua Trần đã sử dụng chính tấm gương yêu nước thương dân, nguyện vì dân vì nước của mình để thu phục những hiền tài nhất mực trung thành ra giúp nước như: Mạc Đĩnh Chi, Trương Hán Siêu, Yết Kiêu, Dã Tượng, Phạm Ngũ Lão…Chính vì được lòng bề tôi như vậy nên triều đại nhà Trần đã kết hợp được sức mạnh toàn dân tộc, đã cùng nhân dân và đất nước xây dựng một triều đại oanh liệt và rực rỡ vào bậc nhất Việt Nam. Đây được gọi là yếu tố Nhân hòa.
Thứ ba, đến từ yếu tố tâm linh huyền bí. Phải khẳng định rằng đây là một yếu tố quan trọng bậc nhất, quyết định đối với sự phát triển của dòng họ Trần. Bởi lẽ cha ông ta vẫn thường nói: anh muốn phát quan, phát tướng thì anh phải biết mộ nhà mình đặt ở đâu”. Câu nói ấy đã được tổng kết qua hàng nghìn đời nay và nó luôn luôn đúng. Nhà Trần giành được thiên hạ có một phần công lớn từ việc được thầy địa lý Tàu chỉ cho một long mạch kết phát để đặt mộ tổ vào đó. Đó như là một câu nói đã đi vào tâm thức của người Việt “âm phù dương trợ” và khi đã có được long mạch để đặt mộ tổ vào đó thì “không phát phú cũng phát vương”. Ngay sau đó, nhà Trần đã phát triển rực rỡ như diều gặp gió. Đây gọi là yếu tố Địa lợi.
Điều này không mang tính huyền bí và ảo vọng như một số người hay phê phán bởi nó cần phải có quá trình nghiên cứu, tìm hiểu, làm sáng tỏ. Thực hư nó như thế nào thì do mỗi người tự cảm nhận, suy ngẫm trong suốt những năm tháng sống trên đời của mình. Bản thân người viết không đi vào tranh luận đúng – sai đối với vấn đề này. Chỉ biết một điều rằng, từ đó cho đến nay, yếu tố này luôn luôn có tính quyết định và được tất cả những người theo nghiệp chính trị, binh quyền đặt lên hàng đầu. Không đơn giản mà họ phải lao tâm khổ tứ đi tìm long mạch, phải tốn tiền và công sức để tìm hiểu, sở hữu cho được nó. Trong lịch sử và ngay cả trong thời đại ngày nay đã chứng minh rằng, có rất nhiều người đáp ứng được 02 yêu cầu trên nhưng không đáp ứng được yêu cầu địa lợi (đặc biệt là người làm chính trị, binh quyền (công an, quân đội) thì đã không nắm được thiên hạ, nắm được binh quyền, nắm được vận mệnh như họ mong muốn (bởi trong vạn người chỉ có thể chọn ra một người làm thủ lĩnh mà thôi) hoặc có nắm được thì cũng chênh vênh, sớm đánh rơi mất.
Kết luận, nhà Trần đã kết hợp đầy đủ cả 03 yếu tố “Thiên thời – Địa lợi – Nhân hòa” nên đã phát triển một cách rực rỡ.
Vì sao nhà Trần mất thiên hạ:
Thứ nhất, sau một thời gian dài nhà Trần nắm quyền trong tay đã bắt đầu đi vào rệu rã, thoái trào. Nó phát triển theo đúng quy luật “từ đỉnh cao đến thoái trào”. Bản thân họ không tự làm mới được mình mà cứ rập khuôn đi theo hình mẫu cũ nên lâu dần dẫn đến lạc hậu và gây cản trở cho sự phát triển xã hội (thời đó nhà Minh đang nhăm nhe xâm chiếm bờ cõi nước ta, các nước lân bang như Chiêm Thành, Ai Lao thường xuyên đưa quân đến cướp bóc, quấy phá biên giới làm đời sống trong nước luôn luôn bị xáo trộn. Tính ổn định của xã hội đã bị pha vỡ).
Thứ hai, con cháu các vua Trần sau này đã không thực hiện đúng di huấn của tổ tiên mà xa đà vào ăn chơi, tửu sắc và lo xây dựng cung điện xa hoa, bỏ bê việc triều chính, để mặc đời sống của nhân dân. Điều ấy đã làm mệt nhọc sức dân, làm cho nhân dân rơi vào cảnh lầm than, đói khổ (với sưu cao, thuế nặng, phải đi phu phen, tạp dịch); nạn trộm cướp hoành hành, các nước lân bang đua nhau quấy phá biên giới….Các vua nhà Trần sau này còn tin dùng hoạn quan và để mặc cho chúng tung hoành thay vua lo việc triều chính, xa rời trung thần (đến Chu Văn An còn phải về ở ẩn). Chính vì vậy mà lòng tin của nhân dân đối với nhà Trần đã không còn nữa, sau khi một loạt các trung thần qua đời và xin về ở ẩn thì nhà Trần thực sự đã mục ruỗng, suy yếu đến tột độ và đi đến hồi suy vong.
Thứ ba, một nguyên nhân được cho là ảnh hưởng trực tiếp và quyết định đến sự suy yếu của nhà Trần. Đó là vận khí của nhà Trần đã hết. Và vận khí ấy hết được mô tả qua câu chuyện sau:
“Sau khi người thầy địa lý Tàu giúp nhà Trần đặt mộ tổ vào huyệt quý bèn nói với người họ Trần: Tôi không cần ông chia cho tôi một nửa nước. Nhà ông cứ hưởng nước, chỉ cần đời đời tư cấp cho nhà tôi đủ ăn, đủ mặc thôi.
– Người họ Trần hứa sẽ ghi lòng tạc dạ. Rồi làm giấy tờ giao ước, mỗi bên giữ một bản để làm tin.
– Ngay sau đó, thầy địa lý Tàu nói: Tôi đã để lại cho dòng họ nhà ông một phép, có thể làm cho nhà ông trị vì được lâu dài hơn. Phép ấy là gì, tôi sẽ bảo cho biết sau rồi giã từ ra về.
– Họ Trần vô cùng cảm tạ rồi chia tay thầy địa lý
Tuy nhiên, người thầy địa lý Tàu vốn là người “tâm cơ trí lực”, đoán biết việc thiên hạ như thần nên đã làm hai bản sấm thư để lại cho con cháu và dặn rằng: Nếu sau này họ Trần vẫn đối đãi tử tế, thì bảo thực cho họ biết. Nếu họ bội ước thì như thế, như thế …
Sau khi lên ngôi báu, con cháu nhà Trần đều nhớ đến công ơn của thầy địa lý Tàu nên ban đầu khi con cháu thầy địa lý Tàu ở Trung quốc sang, các Vua Trần đều tặng tống rất hậu hĩnh. Nhưng càng đến cuối đời thì lơ là nhiệm vụ và càng đối đãi kém tử tế. Cho nên con cháu của thầy địa lý Tàu đã phật ý. Vào một ngày nọ, một người cháu của thầy địa lý Tàu sang nói với Vua Trần rằng:
– Tổ tiên hạ thần có để lại một bản sấm thư, dặn đến năm nay thì đem sang trình quý Quốc.
Vua Trần xem sấm thư thấy nói: “Ngôi mộ phát tích ở Thái Đường đã hơn trăm năm, nay đã sắp hết thịnh, cần phải khơi thông Thủy đạo thì mới mong giữ được lâu dài”.
Vua Trần không một chút nghi ngờ, bèn chiểu theo họa đồ ở sấm thư của thầy địa lý Tàu mà đào một Thủy đạo từ sông Cái xã Phú Xuân đi vào, quanh đến xã Thái Đường (con sông ấy nay vẫn còn dấu vết). Không ngờ đào đứt Long mạch, làm cho vận khí mất đi. Từ đấy họ Trần cứ suy yếu dần, rồi bị nhà Hồ cướp ngôi vào năm 1400. Xét ra nhà Trần trị vì được từng ấy năm, là do mệnh Trời, chứ sức người làm thế nào được”.

Thưa quý vị, quý vị đã bao giờ nghe đến đội quân chó, hay đội quân chim bồ câu chưa ạ? Vâng đúng vậy, quý vị không nghe nhầm đâu, trong lịch sử Việt Nam đã từng chứng kiến những đội quân kỳ lạ cho thấy sự độc đáo, sức sáng tạo phi thường của dân tộc ta. Sự xuất hiện của những đội quân động vật đóng vai trò chủ đạo trong việc quyết định sự thắng bại của các cuộc đấu tranh.
Nguồn : Việt Sử Toàn Thư