مسجد جامع زنجان

از بناهاى ارزشمندى است که براساس طرح مساجد چهارايوانى ساخته شده است. اين سبک، علاوه بر اين که در طرح مدارس علميه و کاروان‌سراها معمول گرديده است، با گذشته از مرزهاى ايران، در کشورهاى اسلامى اهل سنت و جماعت نيز مورد استقبال واقع شده است؛ به طورى که در مساجد مزبور، هر يک از ايوان‌‌هاى چهارگانه به مرکز تعليم و تعلم علوم دينى يکى از مذاهب اربعه اختصاص يافته است. آنچه که در صحن مسجد بيش‌تر از هر چيز خودنمايى مى‌کند، ايوان‌هاى چهارگانه است که در چهار ضلع آن به قرينه جاى گرفته‌اند.
همهٔ ايوان‌هاى چهارگانه به سبک دو پوششه ساخته شده‌اند که پوشش نخستين آن‌ها، تکيه‌گاه تزئينات، و پوشش دوم سقف ايوان‌ها را تشکيل مى‌دهد.
اين صحن چهارايوانى، داراى ۴۸ متر طول و ۳۶ متر عرض است. براساس اطلاعات موجود، در گذشته در وسط اين صحن يک حوض وجود داشته است و گرداگرد آن را، به استثناى جلوى حجره‌ها و شبستان‌ها، باغچه‌هاى پرگل و گياه پوشانده بوده است. در سال ۱۳۴۰ براى جلوگيرى از گسترش رطوبت، حوض و باغچه‌هاى صحن برچيده شده‌اند. در سال ۱۳۶۸ حوض و باغچه‌هاى صحن، به صورت محدود، بازسازى گرديده‌اند.
در سمت شرقى و غربى اين صحن، به طور قرينه ۱۶ واحد حجره و در جبههٔ‌ شمالى نيز ۶ واحد حجره جهت اقامت طلاب علوم دينى ايجاد گرديده است. اين فضاها از دو قسمت ايوان و حجره تشکيل يافته است. عرض ايوان ۳/۴۰ متر و عمق آن در حجره‌ها سمت شرقى و غربى صحن ۱/۶۵ و در حجره‌هاى شمالى ۱/۸۰ متر است. در پشت ايوان، فضاهاى حجره‌اى قرار گرفته‌اند. هر حجره داراى ۳/۴۰ متر عرض و ۴/۵۰ متر طول است. سقف حجره‌ها بسيار زيباست و با استفاده از قوس‌هاى جناغى، در ارتفاع ۲/۵ مترى از سطح کف اجراء شده و حدفاصل تويزه‌‌ها را با تاق پر کرده‌آند. در راستاى تاق، تويزه‌ها و جرزهاى طرفين حجره‌ها، ۸ رديف رفچه در دو طبقه تعبيه شده است و در هر حجره جمعاً ۱۶ واحد رفچه وجود دارد. نور حجره‌‌ها از دو پنجرهٔ‌ طرفين درِ ورودى تأمين مى‌شود که در اوايل دوران پهلوى، به دلايل نامعلومى، با استفاده از مصالح بنايى کور، و بعداً در جريان مرمت مسجد باز شد.
سقف ايوان همهٔ حجره‌ها با استفاده از مقرنس‌کارى گچى تزئين گرديده است و در بعضى از حجره‌ها فرو ريخته است. فيل‌پوش حجره‌ها با کاشى‌هاى ختايى دوران قاجار که نقش‌هاى اسليمى و گل و بوته دارند، با تنوع خاصى تزئين گرديده است و در آن‌ها، دو رنگ زرد و مشکى بر ساير رنگ‌ها غلبه دارد.
شبستان اين مسجد، در جبههٔ‌ جنوبى صحن، شامل سه شبستان است : شبستان زنانه و مردانه در طرفين و شبستان گنبددار در وسط و پشت ايوان، شبستان‌هاى زنانه و مردانه، به طور قرينه، هر يک از چهار رديف در سه رديف ستون ساخته شده‌اند و بدين ترتيب ۲۰ چشمهٔ عرقچين بر گردهٔ ۳۶ تويزه قرار گرفته است. قوس تويزه‌هاى شبستان‌ها از نوع قوس خوزى (رومى) است. در وسط هر شبستان، با خالى نمودن قسمتى از جرز جبههٔ‌ جنوبى، يک محراب ساخته شده است. اين عناصر با کاشى‌هاى سبک قاجار به رنگ‌هاى زرد، سياه و سفيد با نقش معقل تزئين شده‌اند.
شبستان گنبددار، فضايى است به عرض ۷/۹۰ و طول ۸/۵۰ متر که در پشت ايوان جنوبى قرار گرفته است و از جهت غربى و شرقى با شبستان‌هاى طرفين، و از جبههٔ‌ شمالى با ايوان جنوبى در ارتباط است. بر فراز اين شبستان، گبند عظيمى بر جرزهاى سنگين به ضخامت ۲/۳۰ متر استوار گرديده است. گنبد از نوع دوپوششه است. پاطاق پوشش‌هاى آن که ۱۰/۵۰ متر از سطح کف ارتفاع دارند، در ارتفاع ۱۱/۷۰ مترى پاطاق گنبد، از يک‌ديگر مجزا شده‌اند. ارتفاع گنبد اين مسجد ۲۰۵/۰ متر و قطر آن حداکثر ۱۲/۷۰ متر است.
گنبد مسجد جامع زنجان از معدود گنبدهايى است که بدون گوشواره و ترنبه بر روى جرزهاى چهارگانهٔ ضخيم نشسته است و در نتيجه، تغيير طرح درونى آن از مربع به دايره، در تکيه‌گاه گنبد امکان‌پذير شده است.
گنبد مسجد جامع زنجان با کاشى‌هاى فيروزه‌اى پوشانيده شده است و در قسمتى از آن سورهٔ مبارکهٔ «للدهر» با خط ثلث نقش بسته است. تزئينات قسمت بالايى کتيبه را لوزى‌هاى پيوسته و ترنج‌هايى به سبک معقل، با استفاده از کاشى‌هايى به رنگ زرد، مشکى و آبى تشکيل داده است. در نوک بنا، علامتى از برنز به شکل گوى که مخروط نازکى بر آن سوار شده است، بر گنبد نشسته است.
آب‌انبار و وضوخانهٔ زمستانى مسجد که در سمت چپ هشتى و درِ اصلى قرار دارند، همزمان با راه‌اندازى شبکهٔ آبرسانى شهرى، کارکرد خود را از دست داده‌اند.
مسجد و مدرسهٔ سيد (مسجد جامع زنجان) همانند بقيهٔ بناهاى دوران قاجار، ساختارى ضعيف و شکننده دارد و حفاظت و توجه ويژه‌اى را مى‌طلبد که سازمان ميراث فرهنگى به اين مهم پرداخته است.