„Arma” Fabryka Broni i Maszyn we Lwowie S.A.

Powoli ruszyły prace nad monografią o znakowaniu karabinka systemu Mosina wz.91/98/2x.
A jak wiadomo większość z nich była modernizowana właśnie w Fabryce Broni i Maszyn "Arma" we Lwowie.
W załączeniu migawki roboczej wersji opracowania.

Właśnie odesłałem do redakcji po autoryzacji.
Czyli cz.2 z serii artykułów "Nim powstała ARMA Lwów", dotycząca tym razem działalności Warsztatów Rusznikarskich we Lwowie (XII 1918-VI 1919).

Przy okazji zachęcam do sięgnięcia po pierwszą część artykułu.

A teraz crème de la crème, jeśli chodzi o karabinek wz.91/98/25 modernizowany w "Arma" Lwów.
Atlas dodawany do poprzedniej instrukcji:
Uzbr. 1/1928 Instrukcja o broni piechoty : (tymczasowa). Cz. 1, Karabin i karabinek : z atlasem . Min. Spr. Wojsk., Warszawa 1929

Konwersji karabinów systemu Mosina wz.91 na amunicję kalibru 7,92x57 mm Ma**er, dokonywano między innymi w Fabryce Broni i Maszyn "Arma" we Lwowie. Drugim zakładem była Centralna Składnica Broni nr 1 w Warszawie. W latach 1924-1927 łącznie miano poddać modernizacji około 77 000 sztuk karabinów systemu Mosina.

Szczegółowy opis konstrukcji:
KARABINEK „MOSSIN” wz. 91/98/25 (oryginalna pisownia)
z Uzbr. 1/1928 Instrukcja o broni piechoty : (tymczasowa). Cz. 1, Karabin i karabinek : z atlasem. Min. Spr. Wojsk., Warszawa 1929

Odznaka naramienna Warsztatów Broni Dowództwa Okręgu Generalnego Lwów

Jedną z ciekawych pamiątek po działalności wojskowych Warsztatów Broni we Lwowie w okresie lat 1919-1922, jest odznaka naramienna tychże.

Odznaka ta występuje w dwóch wersjach, można powiedzieć jakby w wariancie żołnierskim oraz oficerskim(?) w zależności od ich wykończenia. Odznaka była najprawdopodobniej przeznaczono do noszenia na ramieniu rękawa munduru.

Ze względu na występujące na odznace oznaczenie „D.O.G.” czyli od skrótu „Dowództwa Okręgu Generalnego” należy wnioskować, że została wykonana ona przed końcem 1921 roku. Bowiem wtedy to dokonano reorganizacji dowództw okręgów i zmiany nazewnictwa na „Dowództwo Okręgu Korpusu” czyli „D.O.K.”.

Odznaki te wykonano najprawdopodobniej według własnego pomysłu i we własnym sumpcie przez Warsztaty Broni D.O.G. we Lwowie.

Album pamiątkowy dla inż. Stanisława Kubińskiego

Album pamiątkowy dla inż. Stanisława Kubińskiego wykonany w podziękowaniu dla jego długoletniej pracy, jaki otrzymał odchodząc z Fabryki Broni i Maszyn „Arma” S.A. w roku 1927 od swoich podwładnych.

Na okładce albumu oprawionego w skórę (sądząc po fakturze z krokodyla?) znajduję się wieniec laurowy (wawrzynowy) wykonany z metalu. Zachwyca on swoją szczegółowością wykonania i ornamentyką

W środku wieńca umieszczony monogram (wykonany również z metalu) składający się z liter „S K” oznaczających inicjały inż. Stanisława Kubińskiego.

Na wstędze wiążącej wieniec widoczny jest napis „Pracownicy / fabryki / broni i maszyn / „Arma” Lwów”. Na węźle wstęgi zaś umieszczona jest data „1927 29/V” związana z odejściem inż. S. Kubińskiego z „Army”.

Sam album składa się z zespołu 16 zdjęć. 15 zdjęć zawiera niezwykle rzadkie dokładnie przedstawienie poszczególnych oddziałów Fabryki Broni i Maszyn „Arma” S.A. w ówczesnym okresie (czyli połowie lat 20-dziestych XX wieku). Natomiast na 16 zdjęciu znajdziemy samego inż. Stanisława Kubińskiego, w okresie swojej pracy w „Armie” na stanowisku dyrektora technicznego tychże zakładów.

Album zawiera dodatkowo wycinek z prasy lwowskiej, opisujący początki działalności firmy.

Dużym minusem tego albumu jest brak podpisów pod poszczególnymi zdjęciami. Co zmusza do domyślania się przedstawionych obiektów i sytuacji. Jednak dla znawców tematyki produkcji broni, nie powinny stanowić one dużej tajemnicy.

Oprócz tego ze przedstawia samą fabrykę „Army”, jest to również niezwykle cennym opracowaniem pokazującym ówczesne wyposażenie i prace wykonywane w średnim przedsiębiorstwie w okresie lat dwudziestych w II RP.

Wymieniony album był dostępny swojego czasu w zbiorach Tarnowsko-Galicyjskiej Biblioteki Cyfrowej (prowadzonej przez Stowarzyszenie Cyfrowa Galicja). Niestety w tej chwili (2024 r.) strona biblioteki nie istnieje (nie ma do niej dostępu).

Historia Fabryki Broni i Maszyn „Arma” we Lwowie to doskonały materiał na niezłą opowieść sensacyjno-kryminalną.
Mało kto wie że oprócz chwalebnego wątku bycia pionierem w sprawach związanych z produkcją broni w IIRP. Targana była ciągłymi aferami, które były jednym z czynników ostatecznie doprowadzających do jej upadku.

Afera z oszustem L. Juraszem który podawał się za inżyniera i zatrudnionego do „Army”. Afera dyrektora S. Kossowskiego o fałszerstwa i nadużycia w „Armie” na szkodę skarbu państwa. Czy też sprawa K. Bohdana buchaltera „Army”, który miał zabić żonę i upozorować samobójstwo jej.
Oczywiście gdyby poszperać znajdzie się tego znacznie więcej.

Inserat reklamowy sklepu firmowego "Army" z początku 1923 roku.

Sklep firmowy „ARMY”

Firma „Arma” Lwowskie Warsztaty Broni zaczynała swoją działalność od wysokiego „C”, bowiem pod koniec roku 1922 otworzyła aż dwa sklepy firmowe, jak informowała w swoim inseracie prasowym umieszczonym na łamach „Łowca”..

Pierwszy z nich mieścił się początkowo w samym budynku fabrycznym znajdującym się przy placu Bema 3 ( dziś to pl. Księcia Świętosława, ukr: Площа Князя Святослава).

Drugi zaczął swoja działalność na pewno w połowie grudnia 1922 roku, w śródmieściu przy ówczesnej ulicy Lindego 9. Na parterze budynku, po prawej stronie od głównej bramy wejściowej. Dzisiaj ta ulica funkcjonuje pod nazwą Ferentsa Lista (ukr.: Ференца Ліста). Sklep przy pl. Bema wkrótce zostaje jednak zamknięty, a główna działalność kupiecka skupia się właśnie w lokalu przy ulicy Lindego.

Co ciekawe na początku roku 1923 planowano tutaj przeniesienie do jednego z pomieszczeń zajmowanych przez sklep „Army” (zresztą na jej propozycję) siedziby Małopolskiego Towarzystwa Łowieckiego we Lwowie. Jednakże w ostatecznym rozrachunku nie doszło do realizacji tych planów z powodu jak to określono:

„na przeszkodzie bowiem tym zamiarom stanął spodziewany szybki rozwój sklepu „Army”, a wiec zapotrzebowanie całego lokalu dla niej samej.”

W czerwcu 1923 roku sklep wchodzi oficjalnie w skład nowo utworzonej spółki akcyjnej Fabryka Broni i Maszyn „Arma” S.A.

Jednakże sama „Arma” nie nacieszyła się za długo posiadaniem własnego sklepu firmowego, bowiem już latem 1925 roku nowo powstała Małopolska Spółka Myśliwska nabywa od niej ten sklep. Prawdopodobną przyczyną były tutaj postępujące problemy w zarządzaniu firmą. Prowadzenie własnego firmowego sklepu było dla niej dodatkowym obciążeniem w tamtym okresie.

Małopolskiej Spółce Myśliwskiej też nie wiedzie się najlepiej i wkrótce sama upada. Sklep po niej przejmuje nowy twór w postaci Lwowskiej Spółdzielni Myśliwskiej. Sam skład broni i amunicji przy Lindego 9 działał jeszcze tylko do 1929 roku, kiedy to został ostatecznie przeniesiony na ulicę Akademicką 3.

Porównując ze sobą zdjęcie sklepu przy ulicy Lindego 9 z lat dwudziestych ubiegłego wieku ze zdjęciem z 2015 roku (pochodzącym z serwisu Google) można powiedzieć że czas stanął tu prawie w miejscu. Co prawda drewnianą witrynę wystawową sklepu zamieniono na murowaną. Niemniej pozostałe elementy architektoniczne otaczającego go, pozostały w niemal niezmienionej formie przez bez mała sto lat. Wprawne oko wypatrzy nawet ślad po lampie onegdaj wiszącej nad witryną i oświetlającej wystawione artykuły i utensylia myśliwskie. I oby taki stan pozostał nadal nienaruszony.

Jeden z niewielu śladów potwierdzających prowadzenie nowatorskich prac nad bronią samoczynną przez "ARMA" Lwów w drugiej połowie lat dwudziestych XX w. Niewątpliwie chodzi tu o konstrukcję karabinu samoczynnego pomysłu inż. Stanisława Kubińskiego (z 1927 roku).

„Poza bieżącemi zamówieniami, są przedmiotem studjów technicznego i konstrukcyjnego biura „ARMY" liczne problemy związane z uzbrojeniem, zwłaszcza w zakresie broni samoczynnej, nad którymi „ARMA" nie bacząc na znaczne koszta pracuje z wysiłkiem i w zakresie których może już dziś poszczycić się pozytywnymi wynikami.”
w Dziennik Ludowy 1927r.:

FABRYKA BRONI I MASZYN „ARMA".
Do jednej z najpoważniejszych w Polsce wogóle, a specjalnie w Małopolsce na pierwszem miejscu stojących fabryk broni, należy ponad wszelkie wątpliwości Arma. W niej koncentruje się wytwórczość rozrzucona niegdyś po małych fabryczkach, często przy warsztatach rusznikarskich pomieszczenie swe mających. Na możność koncentracji złożyły się bogate ilościowo urządzenia maszynowe, precyzyjne, najnowszych typów. I to właśnie wyposażenie techniczne łącznie z rozległą wiedzą i doświadczeniem kierowników i pracowników fabryki, spowodowało, iż broń z marką Arma jest zawsze przedmiotem „of the finst quality”, precyzyjnie strzela i służy długie lata. — A ceny różnego rodzaju karabinów, dubeltówek, pistoletów, browningów, przyborów myśliwskich, wreszcie naboji są naprawdę konkurencyjne.
Kurjer Lwowski. 1924,

Rachunek Zysków i Strat »ARMA« Fabryka Broni i Maszyn Spółka Akcyjna we Lwowie, plac Bema 3, z dniem 31 grudnia 1923 r.

1923.
„ARMA” podnosząc pośrednio zdolność obronną Państwa wypełnia ważną luką w naszym przemyśle rusznikarskim i maszynowym i umożliwia w niedalekiej przyszłości uniezależnienia się w tych działach produkcji od importu zagranicznego.

1923. Inserat reklamowy "Arma" Fabryka Broni i Maszyn S.A. z Gazety Porannej.

„ARMA”
FABRYKA BRONI i MASZYN
Spółka akcyjna
we Lwowie, pl. Bema 3.

A. Dział rusznikarski i myśiwski
obejmujący:
1. Wyrób broni i przyborów myśliwskich,
2. Naprawy broni,
3. Ostrzeliwanie broni i próby wytrzymałości.

B. Dział rusznikarski wojskowy
1. Broń wojskowa,
2. Kosze do szabel.

C. Dział maszynowy
posiada obrabiarki najnowszej konstrukcji, pochodzące z amerykańskich fabryk światowej sławy.
Wyrabia:
1. Wszelkie precyzyjne roboty maszynowe,
2. Matryce kowalskie i dla pras z wymaganą dokładnością,
3. Formy dla hut szkła
4. Narzędzia dla gryzarek do drzewa i metali,
5. Wyroby prasowane i kute w wykrojach.

Statut spółki akcyjnej pod firmą: "Arma", Fabryka Broni i Maszyn we Lwowie, Spółka Akcyjna. 1931
Przedruk z Dzien. Urzęd. R.P. "Monitor Polski" No 120, z dn. 27 maja 1931 r.

Z kronikarskiego obowiązku artykuł dr. A. Ostanka na temat historii "Army" na łamach Wiedzy Obronnej Tom 280 Nr 3 (2022)

"To date, this topic has been addressed only by Leszek Zachuta and Piotr J. Bochyński. However, when talking about the "Arma," one should be aware that although it was formally established in 1922, its history dates back to November 1918."

Widok THE BEGINNINGS OF THE POLISH ARMS INDUSTRY IN THE SECOND POLISH REPUBLIC"ARMA" – THE ARMS AND MACHINES FACTORY IN LVIV

"Arma" Lwowskie Warsztaty Broni spółka z.o.o. - czyli twór istniejący pomiędzy Warsztatami Broni (DOG/DOK Lwów) a spółką akcyjną "Armą" Fabryką Broni i Maszyn S.A. . Okres działalności około roku, gdzieś między kwietniem 1922 a czerwcem 1923 r.

Zapraszam do lektury artykułu z serii "Nim powstała Arma Lwów" w numerze Odkrywcy 6/2022

A w nim historia Warsztatów Technicznych Obrony Lwowa w XI 1918 r.

Pozostałe dwie części się piszą jeszcze.

Punkty odniesienia do historii Army Lwów:

Zachuta, Leszek ; O "Armie" - Fabryce Broni i Maszyn we Lwowie; w: Muzealnictwo Wojskowe. T. 10 (2017), s. 186-207.

pierwsza strona artykułu:

Punkty odniesienia do historii Army Lwów:

Zachuta, Leszek; “Arma” – Fabryka Broni i Maszyn we Lwowie S.A., Dawna Broń i Barwa, nr 19-20, 1999

pierwsza strona artykułu:

Reklama firmy „Arma” Fabryka Broni i Maszyn we Lwowie S.A. z roku zamieszczona w publikacji "Lwów nasz. Obrona Lwowa w 1918 r. w obrazach".