Wrzeszcz Art's

łyna in Vriezst od sołtysa gdańskiego Arnolda), pierwsza bezpośrednia informacja o istnieniu wsi pochodzi z 1283. Położeniu między potokiem Strzyża i ► Potokiem Królewskim, przy drodze z Gdańska do Oliwy (obecna al. Grunwaldzka), zawdzięcza niemiecką nazwę Langenfort (1404), Lange Vore (1480), Longford (1734), czyli „Długi Bród”, oraz Langen Furth (1778), Langfuhr (1820), czyli „Długi Przejazd”. Początki wsi związane były z młynami, tartakami i kuźniami, powstającymi nad brzegami potoków. Zapewne z nadania księcia ► Mściwoja II od 1272 własność ► kościoła św. Katarzyny, ustąpiona (sprzedana? wymieniona?) w roku 1345 przez proboszcza Heinricha de Lapide komturowi gdańskiemu Gerhardowi von Stegen (► komturstwo gdańskie), który nad Strzyżę przeniósł folwark hodowlany spod gdańskiego ► zamku. W 1404 wieś miała prawo chełmińskie, 26 zagród i 2 karczmy. W 1412 nadany przez Krzyżaków ► Gerdowi von Beke, w posiadaniu tej rodziny do 1463. Od XVI wieku zyskiwał stopniowo charakter rezydencjalny (podmiejskie dwory), przy wciąż funkcjonujących nad potokami młynach i kuźnicach. Własność kolejnych rodzin, zarówno gdańskich, jak Bischoffie i Giesowie, jak i od roku 1708 Wejherów: majora wojsk polskich i marszałka sejmiku szlachty lęborsko-bytowskiej Henryka Krzysztofa (1661–1719) i jego syna, podkomorzego króla polskiego i nadstarosty lęborsko-bytowskiej Jerzego (1704 – 14 I 1760 Wrzeszcz). W roku 1772 w granicach państwa pruskiego, w roku 1776 odkupiona przez króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego z rąk rodziny Wejherów i połączona z innymi nabytymi majątkami: ► Biały Dwór, ► Strzyża Górna, ► Brunów, ► Kuźniczki i (od 1777) ► Nowymi Szkotami w jedną gminę. We wsi umieszczono komorę celną i posterunek policji. Na początku XVIII wieku na skraju wsi powstał cmentarz katolicki (skrzyżowanie obecnej al. Kościuszki). Podczas wojen napoleońskich w latach 1806–1807 i 1813–1814 poważnie zniszczona; w 1809 liczyła 908 mieszkańców. W 1814 włączona do miasta Gdańska jako część składowa dzielnicy Wrzeszcz. Dzielnica Gdańska, obejmująca teren kilkunastu dawnych wsi, majątków i osiedli; składa się z jednostek terytorialnych: ► Górzyna, ► Królewska Dolina, Kuźniczki, Nowe Szkoty, ► Srebrzysko, ► Święta Studzienka i Strzyża. Dzielnicę utworzono 17 III 1814 przez włączenie do Gdańska terenów wsi Wrzeszcz (wraz z Kuźniczkami, częścią Brunowa i Jaśkowej Doliny), części Nowych Szkotów, Strzyży Dolnej i rejonu Wielkiej Alei (al. Zwycięstwa). Kolejne przyłączenia dotyczyły: 10 III 1877 pozostałej części Nowych Szkotów i Wielkiej Alei; w 1891 roku części ► Zaspy, w 1898 części Strzyży Górnej, 1 IV 1902 pozostałej części Strzyży Górnej, Świętej Studzienki i ► Cygańskiej Góry, 19 XI 1906 części ► Młynisk (na których powstała Kolonia Rzeszy). W 1820 dzielnica liczyła 636 mieszkańców, w 1884 – około 2500, w 1895 – około 7800, w 1900 – około 14 tysięcy, w 1905 – 24 437, w 1910 – 30 773, w 1934 – ponad 55 tysięcy. Do lat 70. XIX wieku wciąż o charakterze letniskowym (w 1837 – jeden z pierwszych w Europie miejski ► Park Jaśkowej Doliny, liczne dwory i podmiejskie posiadłości), z gęstszą zabudową przy głównym trakcie do Oliwy (Hauptstraße, obecna al. Grunwaldzka); funkcjonowały pojedyncze folwarki, zakłady przemysłowe (cegielnia, gorzelnie, browary, piekarnia) oraz młyny, kuźnice i fabryki popiołu, wykorzystujące wody potoku Strzyży (► przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). W 1818 roku po wschodniej stronie obecnej al. Zwycięstwa (obecnie na terenie ► Aniołków) wojsko wydzierżawiło plac ćwiczeń, tzw. Kleiner Exerzierplatz (► Państwowa Opera Bałtycka). W 1829 teren na północ od Wrzeszcza nabyło wojsko, tworząc tzw. Der Große Exerzierplatz (Wielki Plac Ćwiczeń, następnie ► lotnisko we Wrzeszczu). Od roku 1818 Wrzeszcz stał się miejscem stacjonowania jednostek wojskowych (początkowo szwadronu huzarów w prywatnych kwaterach w rejonie obecnej ul. Dmowskiego; ► koszary). W latach 1867–1869 założono zespół cmentarzy przy obecnej al. Zwycięstwa (► cmentarze we Wrzeszczu), stworzono nowe połączenia komunikacyjne: w 1864 rozpoczął funkcjonowanie omnibus konny na trasie Gdańsk–Sopot (► tramwaje), w 1870 ► kolej, w 1873 tramwaj konny. W 1873 uruchomiono ► browar w Kuźniczkach. Po roku 1893 rozpoczęto doprowadzanie nowych sieci wodociągowych i kanalizacyjnych do wszystkich domów dzielnicy. W 3 etapach (1893–1901) zbudowano kompleks koszar (w tym kasyno oficerskie) przy obecnej ul. Słowackiego dla brygady huzarów, położony przy wzniesionych w 1894 w Strzyży Górnej (obecna ul. Szymanowskiego) koszarach dla batalionu saperów; towarzyszyła temu budowa magazynów w Strzyży Dolnej (między obecną ul. Kościuszki i ul. Miedzianą), zespołu strzelnic (około 1898) na obecnym osiedlu Rozstaje (orientacyjnie: w pobliżu skrzyżowania obecnej al. Rzeczypospolitej z al. Jana Pawła II). W 1912–1916 wybudowano zespół koszarowy batalionu łączności (Telegraphen-Kaserne) przy Heeresanger (al. Legionów) i pierwszą stację lotniczą (1913). W 1896 roku rozpoczęły kursowanie na linii z Gdańska pierwsze tramwaje elektryczne. W 1897 rozpoczęto wytyczanie i zabudowę nowych ulic wokół obecnej ul. Wajdeloty, dawnego traktu z Kuźniczek do Nowych Szkotów (obecnymi ulice Danusi, Aldony, Konrada Wallenroda, Grażyny). W okresie 1899–1914 przeprowadzono częściową elektryfikację dzielnicy prądem z miejskiej elektrowni na Ołowiance (1896 – pierwszy tramwaj elektryczny), w 1904 podłączono do sieci gazowej (► gazownie). W 1910 roku władze Gdańska przejęły od władz prowincji główną arterię komunikacyjną Wrzeszcza. W 1913–1917 linia kolejowa została poprowadzona nasypem od obecnej ul. Klinicznej do nowego (1917) dworca w Gdańsku-Wrzeszczu, powstały wiadukty nad obecną al. Hallera, ulicami Miszewskiego-Wyspiańskiego i Wajdeloty, w 1914 linia kolejowa do Starej Piły. W dzielnicy działały organizacje (m.in. weteranów, naukowe), stowarzyszenia i korporacje studenckie, Towarzystwo na rzecz Upiększania i Rozwoju. W 1914–1918 niektóre szkoły i kościoły (np. kościoły Lutra) zamieniono na lazarety dla rannych żołnierzy. W roku 1915 założono pierwsze zespoły ogródków działkowych (przy St. Michaelsweg, Posadowskyweg i Bärenweg (ul. Mickiewicza)), mające na celu polepszenie zaopatrzenia ludności w żywność w czasie wojny. W 1916 otwarto ewangelicki kościół Chrystusa ► kościół św. Andrzeja Boboli przy Bärenweg, w 1917 (w dawnym Zakładzie dla Niewidomych im. Wilhelma i Augusty) – zakład dla ociemniałych żołnierzy. Po 1920 roku, w związku z demilitaryzacją ► II Wolnego Miasta Gdańska (WMG), obiekty i tereny wojskowe początkowo zaadaptowano na tymczasowe mieszkania, następnie przekazano policji gdańskiej, Polonii bądź przeznaczono na inne cele. W części koszar telegrafistów przy Heeresanger powstały w roku 1921 Staatliches Observatorium (państwowe obserwatorium) oraz szkoła gdańskiej ► policji (Polizeischule), w 1923 przeniesiono tu ► Szkołę Nawigacyjną (Staatliche Seefahrtschule). Część dawnego Wielkiego Placu Ćwiczeń przeznaczono na cywilne lotnisko.Mały plac musztry przy obecnej al. Zwycięstwa zamieniono na miejsce imprez, spotkań miejskich, w 1937 nazwany przez hitlerowskie władze miejskie Maifeld (Pole Majowe). W latach 20 i 30. XX wieku nastąpił dalszy rozwój przestrzenny. Powstały nowe zespoły urbanistyczne, zwłaszcza Großsiedlung Langfuhr (Wielkie Osiedle Wrzeszcz), w północno-zachodniej części dzielnicy, na obszarze około 60 ha, w rejonie Ringstrasse (ul. Kościuszki), Brösener Weg (ul. Chrobrego) i Heeresanger, w przeważającej części na byłych terenach wojskowych. Osiedle powstało w odpowiedzi na rosnące potrzeby mieszkaniowe rozwijającego się Gdańska. Projektantami osiedla byli m.in. ► Adolph Bielefeldt i ► Otto Kloeppel. Powstały socjalne budynki mieszkalne, utrzymane w duchu modernizmu, zwarta zabudowa z czerwonej cegły, stopniowo obniżana i przerzedzana wzdłuż ulic o mniejszym znaczeniu; wewnątrz powstałych w ten sposób kwartałów stawiano domy jednorodzinne; ważne budynki zaakcentowano poprzez ich oddalenie od osi jezdni bądź podwyższenie. W osiedlu nastąpiła adaptacja istniejących już obiektów na budowle użyteczności publicznej. W 1929 roku wybudowano gmachy: ► szkołę im. Pestalozziego (Pestalozzischule) oraz budynek poczty przy Bärenweg według projektu A. Bielefeldta. Ze względu na odrębny charakter architektoniczny oraz wielkość zajmowanego obszaru tę część miasta w okresie II WMG nazywano niekiedy Nowym Wrzeszczem (Neu-Langfuhr). Duże znaczenie dla gdańskiej Polonii miało powstanie w 1925 w przebudowanej dawnej ujeżdżalni przy Heeresanger polskiego ► kościoła św. Stanisława Biskupa Męczennika, klubu sportowego ► Gedania oraz Polskiego Domu Akademickiego „Bratniak”. W 1927 roku wybudowano synagogę przy Mirchauer Weg (ul. Partyzantów; ► synagogi), po 1918 kaplicę Szarych Sióstr św. Elżbiety, w 1930 kaplicę NMP przy skrzyżowaniu Bärenweg i Ostseestraße (► al. Hallera), w 1932 miała miejsce adaptacja i rozbudowa budynku przy skrzyżowaniu obecnej al. Zwycięstwa i Delbrückallee (ul. Skłodowskiej-Curie) na kaplicę (zwaną też czasem Christ-König-Kirche (kośc. Chrystusa Króla)), w 1938 zbudowano ewangelicki ► kościół św. Pawła (w Strzyży Górnej, przy Hohenfriedbergerweg (ul. Szymanowskiego)), w roku 1939 otwarto cmentarz na Srebrzysku. Rozbudowano infrastrukturę, w 1930 uruchomiono linię tramwajową na odcinku od Große Allee (Hauptstraße) do obecnej al. Legionów (► tramwaje), co miało wielkie znaczenie dla poprawy komunikacji Dolnego Wrzeszcza, w 1939 powstała zajezdnia autobusowa przy Mirchauer Weg na bazie wcześniejszej używanej przez tramwaje konne, potem pojazdy elektryczne remizy, powstały nowe uczelnie (w 1935 – Akademia Lekarska, ob. Aniołki) i obiekty sportowe: w 1925 ► stadion Schupo przy Hochstrieß (ul. Słowackiego); w 1927 stadion Jahn-Kampfbahnstadion, następnie im. Forstera, przy St. Michaelsweg 29 (ul. Traugutta; ► Stadion Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji, obecnie Aniołki), pomniki (np. w 1927 pomnik Poległych Żołnierzy Niemieckich w Czasie I Wojny Światowej w Parku Uphagena). W 1928 roku powstał w północnej części Wrzeszcza (na wschód od obecnej al. Hallera, na obszarze początkowo zaliczanym do Zaspy), na dawnych obszarach ogrodniczych, drugi co do wielkości w Gdańsku kompleks ogródków działkowych, w tym od 1934 Laubenkolonie Erntedank („Dożynki”, powierzchnia 120 700 m², 267 parcel) do roku 1945 zagospodarowano tu głównie parcele przy: Dahlienweg, następnie Alfred-Schröter-Weg (ul. Daliowa), Dr.-Schreber-Weg (ul. Żniwna), Kleingartenweg (ul. Małoogrodowa) oraz Weintraubenweg (ul. Winogronowa). W latach 1939–1945 wojsko ponownie przejęło dawne koszary, także lotnisko i niektóre szkoły: koszary przy Hochstrieß, zajęte przez wojska lądowe (m.in. pododdziały 6. Zapasowego Pułku Piechoty, nast. przez bataliony 60. Dywizji Piechoty); Pestalozzischule (szkoła im. Pestalozziego) przez ► Wachsturmbann Eimann SS, następnie szkoła pilotów wojskowych; dawne koszary przy Heeresanger zajęte przez kompanię podchorążych MW, szkołę ochrony gazowej Luftwaffe oraz batalion bud. Luftwaffe;w Helene-Lange-Lizeum (liceum Heleny Lange) oraz w szkole nowoszkockiej urządzano tymczasowe kwatery dla transportowanych do Gdańska oddziałów niemieckich. Planowano wybudowanie budynku sztabu SS (rejon skrzyżowania Hohenfriedbergerweg i Hubertusburger Allee (ul. Chrzanowskiego)), a także potężny zespół Szkoły Wojskowej (rejon obecnej ul. Arciszewskiego) – oba projekty niezrealizowane. Podczas II wojnie światowej we Wrzeszczu funkcjonowały obozy pracy w drewnianych, wzniesionych w tym celu barakach przy Hindenburg Allee (al. Zwycięstwa, między obecną ul. Traugutta i dawną salą sportową, obecną Operą Bałtycką), kolejny obóz między Brösener Weg a Ostseestraße, (► obozy pracy). Na początku 1940 roku, na bazie otwartej 2 VII 1933 w opuszczonym hangarze po szkole lotniczej z okresu I wojny światowej szkoły dla dowódców SS (SS-Führerschule) przy Am Kleinhammerteich (ul. Nad Stawem), urządzono główny skład zaopatrzeniowy SS (Hauptversorgungslager der SS). Jego powstanie należy wiązać prawdopodobnie ze sformowanym w listopadzie 1939 i stacjonującym w mieście 9. Pułkiem SS-Totenkopf. Jeszcze w 1940, w ramach reorganizacji dotychczasowego systemu zaopatrzenia SS, placówka została przekształcona w główny skład zaopatrzeniowy Waffen-SS (Hauptwirtschaftslager der Waffen-SS), jako 1 z 6 tego typu placówek na terenie III Rzeszy. W 1945 roku (walki 25–26 marca) stosunkowo niewiele zniszczony, główne straty w centrum dzielnicy (Hauptstraße), ucierpiała infrastruktura komunikacyjna (spalony dworzec kolejowy, zerwane wiadukty linii kolejowej do Kartuz, uszkodzone tory tramwajowe, zniszczona sieć trakcyjna). Od 1945–1947 siedziba niektórych instytucji wojskowych (np. Wojennego Sztabu Wojskowego) i cywilnych (np. PR Gdańsk, ► WSP, Teatr Łątek, ► teatr Miniatura). Byłe obozy pracy zaadaptowano na obozy przejściowe. Dotychczasowe funkcje pełniły urzędy pocztowe (siedzibę poczty przy ul. Mickiewicza (Urząd Pocztowy nr 11), po 1945 pozbawiony czterospadowego dachu i górnej kondygnacji, w 2005 przeniesiono na ul. Wyspiańskiego, w dawnym budynku działają firmy prywatne). Wrzeszcz powojenny. W 1945 roku rozpoczęła się odbudowa, głównie przez prywatnych inwestorów, wschodniej, zniszczonej pierzei al. Grunwaldzkiej, od ul. Miszewskiego do ul. Lendziona. Budynki wznoszono na dawnym obrysie murów. W 1947 prace te wstrzymano, następnie wszystko rozebrano. W ramach generalnego planu urbanistycznego Gdańsk–Gdynia alei Grunwaldzkiej wyznaczono rolę głównej magistrali łączącej oba te miasta. W tym celu w 1947 roku poszerzono ją dwukrotnie, budując nową jezdnię z kostki granitowej w kierunku Gdyni, z wydzieloną dwutorową linią tramwajową, rozdzielającą oba pasy ruchu kołowego. Jezdnia w kierunku Gdańska zajęła całą szerokość przedwojennej ulicy. W listopadzie 1962 zmieniono przebieg linii tramwajowej w rejonie ul. W 1947 powstała Spółdzielnia Budowlano-Mieszkaniowa „Wybrzeże” (róg ul. Dmowskiego i al. Grunwaldzkiej), w roku 1948 między al. Hallera i ul. Chrobrego oddano zespół 85 drewnianych domków (tzw. fińskich). W latach 50. XX wieku opracowano projekt Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej (GDM), mającej objąć cały Wrzeszcz i pomieścić mieszkania dla 80 tysięcy ludzi; plan wielokrotnie modyfikowany, w dużym stopniu zrealizowany w okresie 1952–1957 (budownictwo we wschodniej pierzei al. Grunwaldzkiej). W 1951–1955 powstało Osiedle Roosevelta (między obecną al. Hallera, na odcinku między ul. Mickiewicza a ul. Kościuszki z jednej strony, a torami kolejowymi do Nowego Portu z drugiej) oraz osiedle przy al. Wojska Polskiego (obecnie w jednostce administracyjnej Strzyża); w związku z rozwojem PG i AMG wybudowano domy studenckie przy ul. Wyspiańskiego i dworze Świętej Studzienki. W 1958–1960 – punktowce przy al. Grunwaldzkiej (nr. 115, 119, 121), w 1961 roku restaurację ► Cristal, budynek NBP przy al. Grunwaldzkiej(ob. Bank Millennium), w 1972 siedemnastokondygnacyjny budynek mieszkalno-usługowy (z kawiarnią Olimp na ostatnim piętrze, według projektu Stanisława Michela). XX wieku dzielnica stała się usługowym centrum miasta: powstały domy towarowe (15 XII 1951 Państwowy Dom Towarowy, następnie Neptun i Galeria Centrum przy al. Grunwaldzkiej 107/ 109, wyburzona w styczniu 2012; 24 I 1954 Spółdzielczy Dom Towarowy „Wspólnota Pracy”, następnie Sezam przy al. Grunwaldzkiej 56 (obecnie oddział ING Bank Śląski), budynek biur projektów (m.in. Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego przy ul. Uphagena 27, Biuro Projektów Kolejowych przy al. Grunwaldzkiej 139). W 1948 roku w dawnej hali sportowej przy al. Zwycięstwa 15 znalazł swą siedzibę Teatr Wybrzeże, od 1953 ► Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka; przy ul. Sobótki mieściła się pierwsza siedziba gdańskiego oddziału TVP (1959–1996). Teren wzdłuż al. Grunwaldzkiej między Wrzeszczem a Oliwą zdominowała zabudowa przemysłowa (► przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). W 1975, po zamknięciu lotniska, powstało osiedle z wielkiej płyty (► Zaspa); mniejsze osiedle bloków – przy wschodnim odcinku ul. Kościuszki. Obok adaptacji dawnych budynków na cele szkolnictwa (np. ► II LO, ► III LO), zbudowano nowe szkoły podstawowe i inne placówki edukacyjne (np. 1950 Ogólnokształcącą Szkołę Baletową, w 1952–1954 ► Zespół Szkół Budownictwa Okrętowego). Oprócz przedwojennych świątyń rzymsko-katolickich (3) lub kościołów katolickich powstałych w byłych świątyniach ewangelickich (2), w 1985 wzniesiono od podstaw ► kościoła Matki Boskiej Częstochowskiej. Po roku 1945 funkcjonował krótko we Wrzeszczu kościół ewangelicko-augsburski (do 1953), a w 1946–1951 synagoga przy ul. Partyzantów (ponownie czynna od 1999). Czynna jest też cerkiew (dawne ► krematorium) ► prawosławnej parafii św. Mikołaja oraz Zbór Zielonoświątkowców (dawny ► kościół św. Pawła, następnie ► kino Znicz). W 1955 roku powstał przy al. Zwycięstwa budynek pogotowia ratunkowego, dziś będący siedzibą prywatnej lecznicy. W 1969–1970 większość zamkniętych już wcześniej ► cmentarzy została zamieniona w ogólnodostępne parki (Park Akademicki między ulicami Narutowicza i Traugutta; Park Zielony od 2005 między ulicami Smoluchowskiego i Skłodowskiej-Curie, w miejscu byłego cmentarza św. Trójcy) i dodano nową zabudowę (w 1973 pod nr. 30 ► szpital studencki; ► szpitale 1945–2010). W 1978 na granicy Wrzeszcza z Zaspą (rejon al. Hallera na wysokości ogródków działkowych) powstała zajezdnia autobusowa ZKM. W roku 2001 Wrzeszcz opuściła ostatnia jednostka wojskowa z całego gdańskiego garnizonu, w 2004 teren koszar został wykupiony przez inwestora (teren budowanego obecnie osiedla mieszkaniowego Garnizon). W 2001 zamknięto browar w Kuźniczkach (w 2006 teren wykupiony przez inwestora z planami budowy nowoczesnego osiedla z minibrowarem). W 2001 przy skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z al. Wojska Polskiego otwarto nową siedzibę klubu Żak (przeniesionego z ul. Wały Jagiellońskie). Aleja Grunwaldzka wraz al. Zwycięstwa stanowi obecnie jedną z głównych arterii komunikacyjnych całego Trójmiasta, a także ważne centrum biznesowe i handlowe Gdańska, np. zbudowany w 1994 roku Dom Handlowy „Jantar” ul. Politechniczna 7 (w miejscu zburzonych 2 kamienic, obiekt tymczasowy, bez podpiwniczenia, 34 sklepy); w latach 1991–2006 przy ul. Partyzantów działało Centrum Handlowe „Sukces” (w dawnej zajezdni) oraz „Sukces-Bis” (dobudowane w latach 90.), w 2009–2011 powstało w tym miejscu Quattro Towers (4 szesnastokondygnacyjne wieżowce z 276 mieszkaniami oraz placówkami handlowo-usługowymi na najniższych kondygnacjach); zbudowane w 2001–2004 Centrum Handlowe „Manhattan” między al. Grunwaldzką a ulicami Partyzantów i Jaśkową Doliną (120 sklepów i punktów usługowych) w miejscu funkcjonującego od 1990 na ówczesnym placu Świerczewskiego (60 pawilonów) minitargowiska „Manhattan”; zbudowana w 2006–2007 Galeria Bałtycka (kondygnacja podziemna i 2 naziemne – około 200 sklepów i punktów usługowych, parking na II i III piętrze) przy al. Grunwaldzkiej i ul. Kościuszki, w miejscu wyburzonych przy ul. Kościuszki budynków Zakładów Przemysłu Cukierniczego „Bałtyk” i Biura Projektów Komunikacyjnych oraz Spółdzielni Mleczarskiej Maćkowy. [JDan] [JWas]
http://www.encyklopediagdanska.pl/