Khor Shambat

Jest coś jeszcze. Po kilkunastu miesiącach prac, wreszcie gotowy i wysłany do pewnej zacnej redakcji jest też najważniejszy artykuł związany z naszym grantem. Zgranie zespołu złożonego z naukowców pracujących w dziesięciu różnych ośrodkach badawczych Europy nie było łatwe i wymagało sporo czasu, ale efekt powinien zrekompensować trudy. Wspólnie z dr Julie Dunne z Bristolu, wraz z trzynastoma znakomitymi specjalistami, w oparciu o analizy pozostałości lipidów na ceramice (i samej ceramiki), fitolitów na narzędziach kamiennych, płytki nazębnej z pochówków neolitycznych i mezolitycznych, danych archeozoologicznych i paleobotanicznych pochodzących z datowanych i stratyfikowanych kontekstów, przygotowaliśmy artykuł, który pokazuje zmiany w strategiach adaptacyjnych od mezolitycznych myśliwych-rybaków-zbieraczy do neolitycznych pasterzy. Wszystko to dało unikalny obraz środowiska naturalnego i życia ludzi we wczesnym i środkowym holocenie w centralnym Sudanie. Czekamy na recenzje…

Wkrótce, w czasopiśmie Polish Archaeology in the Mediterranean, powinien ukazać się (jest już po recenzjach) artykuł dotyczący późniejszych mieszkańców okolic – "Post-Meroitic cemetery at the Khor Shambat site in Sudan" (Bobrowski et al.).

Kolejny artykuł dotyczący badań w Khor Shambat – Jórdeczka et al. 2020. "Neolithic Inhabitants of Khor Shambat 1, Sudan" – znalazł się w najnowszym, 58 numerze Archaeologia Polona, który w całości poświęcony jest prahistorii północno-wschodniej Afryki i dedykowany Panu Profesorowi Michałowi Kobusiewiczowi.
Jest tam zresztą wiele bardzo interesujących publikacji, a całość można pobrać ze strony http://journals.iaepan.pl/apolona

Jeszcze jedna zawarta w niej praca związana jest z naszymi badaniami. Artykuł: Masojć et al. 2020. "Acheulean Bifaces from Khor Shambat, Omdurman (Sudan), Comparative Studies in the Nubian Context" pokazuje paleolityczny kontekst osadnictwa w rejonie Khor Shambat. Kierujący projektem NCN 2015/19/B/HS3/03562, "Homo erectus na szlaku ku Eurazji. Aglomeracja stratyfikowanych stanowisk tradycji aszelskiej na Pustyni Arabskiej w Sudanie" prof. Mirosław Masojć, wraz z Grzegorzem Michalcem i Amel Hassan Gismallah (NCAM) oraz przy współpracy z Andrzejem Gałasiem i Maciejem Jórdeczką (NCN 2015/17/D/HS3/01492) podjęli się opracowania zespołu zabytków aszelskich znalezionych przez anonimowego odkrywcę w rejonie Khor Shambat oraz weryfikacji istnienia stanowisk paleolitycznych na podstawie badań powierzchniowych…

Archaeologia Polona Archeology Polona is a scientific journal published in English annually by the Institute of Archeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences. The main goal of the journal is to present a wide range of different approaches to the most important problems of modern archeology.

Po dość długim oczekiwaniu, w 2020 roku ukazał się wspomniany wcześniej artykuł dotyczący neolitycznych pochówków w naczyniach ceramicznych: Rebirth in the afterlife: Neolithic pot burials from Khor Shambat, Sudan.
Poniżej link do publikacji:
https://www.tandfonline.com/eprint/E9EVIAGNGXSEUYAIG2MJ/full?target=10.1080/0067270X.2020.1721840

Rebirth in the afterlife: Neolithic pot burials from Khor Shambat, Sudan (2020). Rebirth in the afterlife: Neolithic pot burials from Khor Shambat, Sudan. Azania: Archaeological Research in Africa: Vol. 55, No. 1, pp. 44-68.

Najwyższy czas na trochę uzupełnień…
Badania terenowe na stanowisku KSH 1 są już zakończone, choć mamy nadzieję na powrót w kolejnych latach. Do końca dobiegł też nasz grant
Stanowisko jest wyjątkowe i warte przebadania w jak największym stopniu.
Dotychczasowe wyniki prezentowaliśmy między innymi na 9 konferencjach krajowych i 3 międzynarodowych.
W 2018 roku byliśmy w Paryżu na 14e Congrès International des Études Nubiennes z referatem "Khor Shambat. Mesolithic and Neolithic settlement and cemetery in Omdurman, Sudan".
W 2019 roku w Poznaniu, na międzynarodowym symposium Society and Subsistence in the Prehistory of Northeastern Africa przedstawiliśmy dwa referaty: "The Mesolithic and Neolithic Periods in the Sudanese Nile valley. View from the Khor Shambat 1 site" oraz przygotowany wspólnie z J. Dunne "Diet and subsistence practices at Khor Shambat, Sudan, identified through organic residue analysis of Khartoum Mesolithic and Neolithic pottery". Prezentowaliśmy też poster "Neolithic Inhabitans of Khor Shambat, Sudan".
W zeszłym roku na konferencji Beyond paradigms. 25th Annual Meeting of the EAA w Bernie wygłosiliśmy referat "Life on the river bank. View from the Mesolithic and Neolithic Khor Shambat" oraz pokazaliśmy poster "Neolithic pot burials from Khor Shambat, Sudan"

Ukazało się też kilka publikacji, o których już wkrótce…

Wyjazdy na badania to nie tylko archeologia. Czasem trafiają nam się takie sympatyczne historie. Zaczęło się w lutym 2017 roku od prośby Giddu, jednego z naszych pracowników i jednocześnie bramkarza lokalnej, amatorskiej drużyny piłkarskiej, o przywiezienie rękawic bramkarskich. Jakichkolwiek, nawet używanych, bo w Sudanie jest to towar niemal nie do zdobycia … Wiedzieliśmy, że to prośba raczej łatwa do spełnienia, ale to co się udało załatwić, przerosło nasze i jego oczekiwania. Zaczęło się od krewnego Marka Chłodnickiego, który dla „naszego” bramkarza podarował niebyle jaki prezent – rękawice treningowe Artura Boruca! Radość wielka (nowe też się udało przywieźć ;) Do naszej akcji przyłączył się także Michał Parucki z Lecha Poznań, przekazując oryginalne koszulki i spodenki (wielkie dzięki Michale!!!) Efekt był po prostu piękny. Takiej radości na twarzach tych chłopaków dawno nie widzieliśmy…

Odwiedził nas jednego dnia zacny gość – Minister Kultury Mohammed Yousif Al Degir … Wizyta miała spory oddźwięk w sudańskiej prasie ;)

W wykopie 9, obok licznych pochówków neolitycznych (tym razem bez wyposażenia – fot. 1 i 2), pojawiły się bogate, ale jednak znacznie młodsze, post-meroickie groby. Pochowano w nich mężczyzn, a obok kilku naczyń ceramicznych, bardzo licznych paciorków z jaj strusich, fajansu i kamieni, znajdowały się także pierścienie łuczników …

Tyle się działo w Khor Shambat, że nie było czasu usiąść do pisania… Przede wszystkim warstwy mezolityczne są bardzo bogate (fot. 1, 2). Co prawda sporo czasu kosztowało nas odczyszczenie ich z młodszych „naleciałości”, które wypełniały skomplikowane, tworzone przez zwierzęta korytarze, to jednak późniejsza eksploracja czystych warstw dawała wspaniałe rezultaty. Odczyszczając wykop 6 w kierunku zachodnim, już pod współczesną drogą, natrafiliśmy na kolejne pozostałości mezolitycznej warstwy kulturowej oraz pochówków neolitycznych. Większość zachowała się szczątkowo (fot. 3), ale jeden z nich (nr 51) okazał się być bardzo głęboki i stosunkowo dobrze zachowany (fot. 4 i 5). Ciekawe było nie tylko wyposażenie (naczynia ceramiczne, muszle, paciorki z jaj strusia, ciosło kościane), ale przede wszystkim osoba w nim pochowana (a właściwie osoby, o czym napiszemy nieco później, kiedy poznamy więcej szczegółów…).

Wspomniany wcześniej wykop pod drogą, w północnej części stanowiska, zaskakuje coraz bardziej. W mezolityczne warstwy, o niewielkiej w tym miejscu miąższości, wkopane są neolityczne obiekty i pochówki. Jest co robić. Dużo pracy, także dla Maurycego, zwłaszcza, że działamy na dwóch wykopach (łącznie około 100 m2) …

Pomiędzy stanowiskiem a bazą. Kilka obrazków z okna samochodu

Tymczasem na wykopie … Z dnia na dzień coraz ciekawiej. Jest nad czym myśleć 😉

Panorama na zachodnią i południową część Khor Shambat. W oddali Nil. U podnóża stanowiska widoczne pozostałości funkcjonujących jeszcze niedawno pracowni garncarskich.

Wykopy gotowe do dalszych badań. Musieliśmy skorzystać z ciężkiego sprzętu, który pomógł nam przesunąć spore hałdy, ale dzięki temu mamy teraz dużo miejsca. Przy okazji niespodzianka. Wydawało się, że pod drogą, w części północnej stanowiska, nic już nie powinno być, odczyściliśmy tylko trochę przy profilu …

Stanowisko przetrwało. Trzeba tylko odkryć zasypane na koniec poprzedniego sezonu wykopy i będzie można zacząć wykopaliska. Ekipa pracowników w 90% ta sama :)

Wszystko załatwione, jesteśmy w drodze. Czas na 3 sezon badań w Khor Shambat. Po cichu liczymy, że będzie ciekawie. Musi być ;)

Mamy też niezwykle ciekawe wiadomości ze świata archeozoologii. Obecność stratygrafii na naszym stanowisku pozwala na rozróżnienie poziomów chronologicznych i porównanie składu fauny mezolitycznej i neolitycznej oraz opisywanie różnych strategii pozyskiwania żywności. Pracująca nad bardzo licznym materiałem z KSH dr Marta Osypińska zwraca uwagę na bogactwo fauny na jaką polowano, odławiano i zbierano: „Stanowiska w Khor Shambat dają nam unikalną możliwość poznania długiej listy gatunków zwierząt jakie żyły w środowisku we wczesnym holocenie u zbiegu Nilów. Możemy również zauważyć zmiany jakie zachodziły w strategiach łowieckich w mezolicie i neolicie. Dużym zaskoczeniem było dla nas odkrycie szczątków kilku gatunków bardzo małych i małych antylop na jakie niewątpliwie chętnie polowano w mezolicie. Bardzo dużą rolę odgrywało wówczas również zbieractwo. Myśliwi neolityczni dysponowali już znacznie bardziej skutecznymi technikami łowieckimi, które pozwalały im na pozyskiwanie mięsa nie tylko ze średnich antylop ale również tak dużych zwierząt jak bawoły, żyrafy, a nawet hipopotamy i nosorożce. Taka lista gatunków wskazuje także na zachodzące zmiany środowiskowe i klimatyczne. Wydaje się , że o ile w mezolicie społeczność w Khor Shambat żyła raczej w strefie przybrzeżnych lasów, o tyle w neolicie, obszar stanowiska sąsiadował raczej ze środowiskiem sawannowym. Pomimo umiejętności utrzymywania już zwierząt hodowlanych, w tym głównie bydła, łowiectwo w neolicie w regionie Khor Shambat stanowiło nadal bardzo ważny element gospodarki i pozyskiwania mięsa. To sytuacja dość unikalna dla społeczności z tego okresu na terenie Sudanu.”
Na zdjęciu materiały z poziomów mezolitycznych

Kilka słów o tym co działo się w 2017 roku w zaciszach naszych gabinetów, odnośnie KSH oczywiście.
A więc mamy sześć nowych dat radiowęglowych, niezwykle ciekawych. Dwie, bardzo zbliżone, datują nam obiekt 10 i pochówek mezolityczny na 3 ćwierć 7 tys. BC i odpowiadają chronologii środkowego mezolitu nad Białym Nilem (po więcej informacji o badaniach w El Salha czy Al Khiday warto zajrzeć na profile Sandro Salvatori https://www.researchgate.net/profile/Sandro_Salvatori2 i Donatelli Usai https://www.researchgate.net/profile/Donatella_Usai). Kolejna, z ceramiki, mieści się w II poł. VI tys. BC – a więc późny mezolit w rejonie Chartumu. Następne trzy pochodzą z pochówków neolitycznych (w tym 1 schyłkowoneolityczny). Oczywiście dokładne daty podamy wkrótce, w czasopismach naukowych....
Jeden artykuł jest już niemal gotowy (kończymy tłumaczenia). Będzie o pochówkach dzieci w naczyniach – a więc jednej z bardziej intrygujących, a jednocześnie szeroko rozprzestrzenionych praktyk funeralnych w pradziejowym świecie. Ich najstarsze przykłady pochodzą prawdopodobnie z północnego Lewantu. W Sudanie znane były dotąd z dwóch neolitycznych stanowisk – es-Sour i El Kadada. W Khor Shambat mamy kolejne, niezwykle ciekawe przykłady…
Następny tekst będzie dotyczył neolitycznej trepanacji (jest w obróbce)…
Rozpoczęliśmy też współpracę z dr inż. Anną Juras z Zakładu Biologii Ewolucyjnej Człowieka UAM. Szukamy DNA ;) Wyniki – mamy nadzieję w 2018 roku.
W kierowanym przez prof. Zdzisława Bełkę Laboratorium Izotopowym UAM wykonaliśmy kilkanaście oznaczeń stosunku izotopowego strontu 87Sr/86Sr. Próbki pochodziły głównie z pochówków o różnej chronologii (od mezolitu po okres post-meroicki) oraz z zębów i kości zwierząt (z warstw mezolitycznych i neolitycznych). W tym roku ten kierunek badań będziemy kontynuować, musimy zbudować szersze tło…
cdn.

Sandro Salvatori on ResearchGate | Expertise: Historical Anthropology, Cultural Anthropology, Biological Anthropology Sandro Salvatori with expertise in Historical Anthropology, Cultural Anthropology, Biological Anthropology is on ResearchGate. Read 44 publications, and contact Sandro Salvatori on ResearchGate, the professional network for scientists.

SZCZĘŚLIWEGO NOWEGO ROKU!

I wreszcie wyprawa na kończących wiosenny cykl konferencyjny Polaków nad Nilem
http://www.polacynadnilem.uw.edu.pl/sezony/2016-2017/program-konferencji/

Program konferencji sezonu 2016/2017 - Polacy Nad Nilem

Chwilkę później jesteśmy z referatem w Gdańsku

Jak co roku w maju – przyszedł czas konferencji ;) Zaczynamy od Poznania, a więc kolejne spotkanie organizowane przez Zespół do Badań Prahistorii i Wczesnych cywilizacji Afryki IAE PAN pod hasłem Polskie badania nad prahistorią Afryki północno-wschodniej. Nowe odkrycia i idee.

No to jesteśmy w Polsce. Udało się szczęśliwie i legalnie przewieźć sporo materiału do analiz, zaczynamy więc część studyjną. Ruszamy w tym roku z serią badań specjalistycznych i datowań, może więc uda się przygotować pierwsze publikacje...

Czas się pożegnać ze stanowiskiem. Do następnego roku.

Dla przykładu trochę ceramiki mezolitycznej ...

Kolejny sezon zbliża się do końca, można więc napisać kilka słów podsumowania. Przebadaliśmy blisko 40 m2, jednak do spągu dotarliśmy tylko w 1/3 tej powierzchni. Przebadaliśmy 17 pochówków, z czego 8 to neolityczne groby dziecięce, jeden wspomniany grób mezolityczny, pozostałe to prawdopodobnie groby meroickie i postmeroickie. Pod względem wieku i płci określono 11 z nich (6 mężczyzn i 5 kobiet). Z wszystkich osobników odkrytych w tym sezonie pobraliśmy próbki do badań genetycznych oraz analiz izotopowych. Bardzo ciekawie przedstawia się sytuacja we wspomnianym wykopie 8, gdzie w neolicie pochowano 4 noworodki. Na uwagę zasługuje fakt, że jedno z naczyń zostało przełamane i jego połowy znalazły się w dwóch grobach (37 i 38).
Neolit był podobnie jak w poprzednim sezonie bardzo bogato reprezentowany, przede wszystkim przez ogromną ilość materiałów ruchomych – kolejne ponad 20000 fragmentów ceramiki, setki narzędzi kamiennych oraz kilkadziesiąt kg kości zwierzęcych i muszli. W trakcie badań zarejestrowaliśmy kilka struktur kamiennych i obiektów jamowych, jednak na ogół słabo czytelnych – były to głównie jamy odpadkowe. W oparciu o materiał ceramiczny możemy wydzielić kilka etapów rozwoju neolitu w KSH, jednak liczne groby przecinające neolityczną warstwę kulturowa spowodowały silne jej zaburzenie czego skutkiem są mało czytelne trendy w zmienności ceramiki. Tym niemniej, pewną cezurę możemy wyznaczyć na poziomie ok. 50 cm. Wtedy to pojawia się komponent późnoneolityczny w postaci ceramiki marszczonej oraz ceramiki o brzegach uformowanych w zewnętrzną wargę pokrytą zygzakiem (podobne znane są z Omdurman Bridge).
Nieco łatwiejsza jest sytuacja w warstwach mezolitycznych. Tu wyraźnie wyróżniają się dwie warstwy, które mają potwierdzenie również w zróżnicowaniu ceramiki mezolitycznej. W fazie starszej (poniżej 120 cm) ceramika zdobiona jest głównie gęstym punktowanym zygzakiem (1/3 materiału), rzadziej motywem rytej linii falistej czy punktowanej linii falistej. W fazie młodszej widać ogromny wzrost popularności tego ostatniego typu (ok. 2/3 ceramiki), przy znacznym spadku gęstego, punktowanego zygzaka i śladowej ilości ceramiki zdobionej linią falistą.