Suhayb Maxamuud Ceellaabe

HADALHAYNTA HEESTA 'TOGDHEER'

Sannadkii 2011kii, waxa soo baxday heesta la baxday "Waddaniga dhabta ah Allow dhawr" oo uu qaaday fannaanka Nuur Daalacay. Heestaas oo aad u faaftay waxay tiirdhexaad u noqotay xusaskii 18ka May ee sannadkaas. Bilo kadib curashadii heestaas ayuu Nuur Daalacay dalka ku soo laabtay, si weyn ayaana loo soo dhaweeyay. Meelaha sida weyn loogu soo dhaweeyay waxa ka mid ahayd magaalada Burco oo dadweyne tiro badani Khayriyada isugu soo baxay.

Soo dhaweynta Burco ayaa dareenka Nuur aad u taabatay. Dabadeedna, isaga oo arrinkaas la dhacsan ayuu habeen ka mid ah dabayaaqadii sannadkaas (2011) fannaanku noogu yimid aniga iyo Hadraawi oo joogna hudheelka Safaari ee Hargeysa.

Nuur Daalacay waxa uu Hadraawi weyddiistay in uu u sameeyo hees "Burco" ammaan u ah, bal se waxa uu Hadraawi u sheegay in uu h**e u halabuuray hees ka hadlaysa qiimaha Burco iyo gobolka Togdheer, isaga oo fasax u siiyay in uu qaadi karo. Sidaas ayuu Nuur ku qaaday heesta Togdheer, isaga oo laxan hor lehna u sameeyay.

Heesta Togdheer waxa ay markii ugu horraysay soo baxday 1972kii. Sannadkii xigay (1973) waxa ay ka mid noqotay heesihii riwaayaddii Tawaawac oo uu Kacaanku u xayiray dareenno Kacaandiidnimo, bal se uu fannaankii Muuse Ismaaciil Qalinle dibadda ku duubay.

Ilaa xalay waxa socotay dood iyo hadalhayn ku saabsan heesta Togdheer. Haddaba, haddii ay dooddu tahay, "muxuu Nuur Daalacay u qaaday heesta Togdheer?", waxa aan marag ka ahay in Hadraawi oo heesta halabuuray oggolaansho u siiyay. Haddii se dooddu tahay, "muxuu laxanka u beddalay?", Nuur waxa uu sheegay in aanu jiritaanka heesta h**e ka warqabin. Waxa se jirta dood odhanaysa in laxanka Nuur heesta cusboonaysiiyay, kana dhigay hees la jaanqaadaysa casriga iyo jiilka cusub.

Si kastaba ha ahaatee, doodaha faneed ee la xidhiidha ilaalinta lahaanshaha halabuurka, xuquuqaha curinta iyo kala horrayntu, waa kuwo qiime leh, in se doodahaas laftooda ujeeddooyin kale loo adeegsadaa ma qummana.

09.12.2023
Maxamed Saleebaan Cumar.

Werwerka ugu weyn ee muwaaddin xilkas ah dalkiisa ka qabsadaa waa mid ku aaddan su’aasha jidhiidhicada wadata ee “Armuu waddankaagu burburaa?” waana warwarka maanta ka jira dalkeena Jamuuriyadda Somaliland.

Warwarkaasi Iska ma yimaaddo se. Waa wayddiin dhalata kolka qofku uu qun u fahmo in ifaafilihii halaaggu carradiisa ka salag leeyahay oo xaaladdu taagan tahay, sida la dhaho, “qaylaa willan!” Haddaba waa goorma? Maxaa lagu gartaa in dhulkii iyo dadkii aad jeclayd ay khatari ku soo fool leedahay? Asalkaba, dagaalka sokeeyaha maxaa dhaliya, maxaa shidaaliya, maxaa soo dedejiya?

Hor iyo abbaato, aynu mid isla fahanno. Ma jirto bulsho ka tallaalan fadqalallo iyo kala qaybsanaan gaadhsiisan heer dagaal sokeeye ka dhex dillaaci karo. Waxa se lagu kala horreeyaa sida loogu kala dhiifoon yahay in astaamaha colaadda sokeeye xilli horaba la aqoonsado, laga tabaabushaysto, laga hortago, lana dejisto nidaam dammaanadqaadaya in la kala badbaado.

Dawladnimada hagaagsan ee qofku milge iyo gobannimo ku dhex haysto gebigeedaba waxa summad u ah in ay dadka isku hayso, isla markaana kala hayso. In ay samaha ka midayso, xumahana ka xak**ayso. Haddii, haddaba, laga waayo calaamaddaa muhiimka ah, waxa umaddaasi qarka u saaran tahay dhoobad aan laga waaqsan iyo burbur aan laga baaqsan.

Muran li'i marka aad fiiriso xaqiiqooyinka sida dhabta ah u saydareeyey dadkeena ee taabtay, waa mushkiladda iyo dhibaatooyinka ka dhashay fahan la'aanta macnaha dhabta ah dawladnimada. Bal ila dhugo erayada maansadsan ee sida toos ah iyo sida cilmiyaysan uu inoogu soo bandhigay saxiibkeen Abwaan Cabdishakur Axmed Cabdi Caateeye isagoo rabba inuu bulshada iyo dhalinyadda jaho-wareerku kaga dhacay fahan la'aanta macnaha dawladnimo. wuxuu yidhi;

Dawladnimadu waa sharaf
Marka daacad lagu wado
Waa Daryeel uu magansado
Duul sinaan masooboo
Damalkeeda hoos yaal
Dibjirkiyo danaystaha
Sharci kala dabaalo
Inaan daanka lays dhigin
U dabraysan weeyaan

Waa dabarka lagu xidho
Daallinkeeda aan tudhin
Iyo doohda celisoo
Kolna derejo weeyaan
Dallacsiisa hebelkii
Dulucdeeda hanan kara.

Hankuu ruux dugsanayiyo
Dawladnimadu waw hiil
Inta ay u dirantoo
Rag dudoo fogaadiyo
Haween diilalyoodiyo
Miskiin daadku qaadiyo
Dugay bay ka tahay moos

Dardar waxay u yeeshaa
Dammiinkeeda gaabshoo
Waxay doojisaa hanad
Jiri kara danteedoo
Waxay diirisaa maan
Damiirkiisu seexdo
Daya waxay tidhaahda
Libta durugsanaatoo
Qiyamkiyo duruufaha
Iyadaysku daabtoo
Tubta lagu dareeriyo
Sahan daal ku ciidmiyo
Hiyi doogsin raadshoo
Geediga dabayshada
Soo duwaay yidhaahdiyo
Waa duudka odaygaa
Dummaddiisa kugu sida

Eebbe wayne ayaa i dilaaye waxa uu kor iyo kalba uu fayday caqabadaha dalkeenna burburiyay ee ay ka mid yihiin: damiir xumada hoggaamiyayaasheenna, qabiil caabudka dadkiisa iyo dibindaabyada shisheeye. Markale wuxuu maansadan ku soo bandhigayaa waddada iyo dawga loo mari karo badbaado qaran iyo xal waara ee dadka dawlad ku midoobay ugu wada noolaan karaan. wuxuu adeegsanayaa hannaan dood-curis ah (argumantative), isaga oo ka shidaal qaadanayaa xal u helida xaaladahan maanta jira ee jaangoynayaa nolosheena, waa arimahan fahan daradu inagaga dhacday. Markale isaga oo tibaaxaya macnaha dhabta ah ee erayga QARANIMO iyo dheefta lagu helo wada jirka ayuu yidhi;

Qaranimadu daahiyo
Hir dallaalimeeyoo
Sida waqal daruureed
Ummadeeda dadabtiyo
Waa dahaadhka dhawree
Dusha kaaga hagar baxa

Qaranimadu waa dood
Kii deyn ka maqanyahay
Ama degel shisheeye ah
Daanadiisa lagu galo
Dooyo qaad u noqotoo
Daganaha ma moogee
Dano jire iyo wakiiliyo
Waa dareen u maqanoo
Garab daar u dhiganoo
Waa dooc ogaalloo
Sida waalid diir nugul.

Jahligay la dirirtaa
Cilmi daahfurkiisiyo
Aqoonbay dudubisaa
Harro weeye duunyiyo
Dadba lagu harraad baxo
Xalka weeye dabar jara
Dulinada xanuunka ah
Waa dardaaran iyo toos
Waa deraasad iyo sheeg
Waa dalaayad iyo hoos

Calankeeda daabka leh
Sanam laga ducaystiyo
Doolaalo maahiyo
Arrin layska deexdee
Waxa loo duraansaday
Kartiyo dedaalkiyo
Duubkiyo burhaantiyo
Garashada dunkeenoon
Sida duur u kala quban

Waa duubi wadaroo
Dildilaaca nololleed
Hadba dagagarkeedii
Dunta mudac u sudhayoo
Daldaloola baahoo
Soo haba daroortiyo
Fooraha dabaylaha
Ka digaaya weeyaan

Dhanka kale waxa uu hal-abuurku maansadiisan ku dhiteeyey aqoontii iyo waayo aragnimadii uu ku baratay deggenaad soomalida degto. Markale Maansadani waxa ay tibaaxaysaa; haddii qaranimada la waayo cidhib xumada laga dhaxlo. si dadbana wuxuu dhaliil uu u soo jeedinayo hoggaamiyayaasha siyaasadeed, waxgaradka ummada, tacliinleyda aqoonta ku tookha, ganacsatada, dhalinyarada, iyo bulshoweynta kale soomalida. Dhab ahaan waa maanso yidiidillo iyo rejo xanbaarsan oo hal-abuurka aadan agtiisa quus ku dareemayn. si dadnimo ku jirto ayuu markale inoo yidhi;

Haddii ay dadqalatiyo
Sida diiratada jaan
Dalqo sida barmuuda ah
Ku daldalato maatida
Ama ay duqaydiyo
Dumarkiyo caruuruhu
Ilmadayska duugaan
Dayday dhaantay goortaa
Duminteedu waa yeel
Iyo lagama dayrshaan

Xukun kaa dugaagaa
Deebaaqdu geystiyo
Diiftiisa weligeed
Waad la diilalyootaa

Middi weeye daabloo
Wadarnimo ku darartoo
Danan oo cadaawaa
Iga daafac lagu yidhi

Haddii duulaheedaad
Docda iigu hay tidhi
Intuu soo dabaysahaday
Dahrigiyo jidhkaagii
Kala daalo waa eel
Damintiisu hawl tahay.

Ugu danbayn maansadan miida ah oo kale waa in la faaqido, la lafaguro, loo guulo, la dhaxo, laguna xiiqo oo lagu daalo.

Suhayb Maxamuud Ceellaabe
Hargaysa, somaliland

Heestan muuqaalka iyo codka waa lays dul dhigay! Barta dhalinyaradu ku kulantee TikTok ayaan ku arkayoo—wali muuqaal la mida kuma arag.

Heesta waxa asalkeedii h**e si talantaaliya ugu wada luuqayn jiray; Shankaroon Axmed Yuusuf oo loo garan ogaa "Sagal" iyo Axmed Cali Cigaal. Heestan muuqalkeeda waxa dib loo duubay 1998kii. Sida uu ii xaqiijiyey Muniir Garnayn oo fadhiyey xiligaa goobtan heesta laga qaadaayo oo ahayd silmoogii ina mulac ee hargaysa. Eebbe ha u raxmadee waxaa heestan dib u wada qaadaya Kinsi Xaaji Aadan iyo Maxamed jaamac Cawaale oo loo garan ogaa "indho Jacayl"

"Maanta dalkeena waa la qabsanayaa waliba ethopia SAYLAC ayay ku hamiyeysaa"
— AHUN Sh. Aadan siiro

Walahi waan la yaaban ahay M. Muuse Biixi!

Duriyadii sanaag iyo Ayaamahii jacaylka ❤

Hadaladan ku wada deeqayee dulucda miisaaman
Dunta wacan dulqaadkiyo kartida daayin ku aburay
Derejada aqoontiyo cilmiga doorka laga siiyay.
Dabeecadaha laysugu dariyo daacadnimadeeda

Deexashada xishoodkale ilkaha dabarka loo yeelay
Daymada indhaa lagu masalay deeradiyo cawsha.
Timaa garabka hoos uga dagay diibka ku xinaysay
Digashiyo xarago laafyahay debec u qaadayso
Goortaan dayaa baa qalbiga damac ku bermaye.

Alloow yaa intuu dadab la galo dahab ka lalaadsha
Dibnahaba alloow yaan u furin dumarka qayrkeeda
Allowyaan odhaah damaqleh iyo diidmo mqashinin
Dalkeenaa u mudan meel arlada loo dalxiistago'e
Muuqaal dareenliyo warbixin dunida saamaysa
Alloow yaa ha soo duubato'e daawad qabadsiiya.

Sida loox duruus lagu dhigtaa laygu daabacaye
intuu duudka buurii calmadaw daabad ugu qaado
War Yaa dallaga beerii ragaad ugu dul sheekeeya
Durdurada gudmiyo yaa intuu daallo ku casuumo
Maruun daar-illaaliyo fallaad daawasho u geeya

Alloow yaa dagaaroo cir helay daadahsha arrooryo.
Dayrtiyo gu'sooraha wakhtiga dirirku hooraayo
Duleedkii garoowiyo qardhoo daadku mulacyeeyay
Alloow yaa dareemada ku taal daalka kaga reeba

Dooxada nugaal iyo fardaha doogga miranaaya
Alloow yaa darmaankay wataan ugu damaashada.
Alloow yaa dalys ubax ku yaal duure uga gooya
Daharriyo wardheer yaa habeen dab ugu soo ooga
Darmo yaa udhiga goor barqo'ah damashi buhodle
Alloow yaa danood geel ku dhalay doobi ugu qaata

Alloow yaa caways kula digriya darinti heegaale
Dareen gabayle yaa ugu cabira daaqa quruxdiisa
Dalawyada qalbigu leeyihiyo daaqadaha beerka
Dakharada ku yaal baa murtida lagu dabiibaaye
Alloow yaa fan ugu dooga dhaya lagu dawoobaayo

waa xilo horwayn daran ku nool loo danbariyaye
Waa dabar geyaan loogu xidho dookha kaligeede
Waa ugub wadnaa lagu dugsiyo duuga nololeede
Waa ruux daryeel dhaba kalgcal lala duljoogaaye
Waa gabdh degaan lagu dhista duul is dhalay yaale
Alloow yaa duriyadii sanaag doolo uga heesa

Erayadii Maxamed Cali Shilke
Gabaygii: Duriyadii sanaag.
Ku celis weeyee boqortooyo siyaada kaga nasta.

"Taxanaha noloshiyo
Taarikhdu waa buug"

Bal in yar ila milicso ama ila daawo, mucjisooyinkan iyo mahadhooyinkii hadal ee maayir mooge laga guntay.

"Haddii ABU JAHAL soo noqon lahaa sabanka aan joogo
oo sidiisi hablaha Aasi lahaa waa sidii uu yeelay
Sufuuf nimana buu ku dari la'aa uuna dumar ka sooceen"

Gabaygii DURDUR iyo Abwaan HADRAAWI

67. Ma og tahay ninkii doora baa hadalku deeqaaye
68. Ma og tahay sursuur daahan baa dabinku yaalaaye
69. Ma og tahay dalluun baa ka qodan doox hortaada ahe
70. Ma og tahay xadhkaa dadsan aan lana dareemeyne
71. Ma og tahay inaad door heshaan lagula doonayne
72. Ma og tahay Rag kula doodayoo kuu dan laa jire'e
73. Ma og tahay shisheeyuhu nin dagan waa kuwii dila'e
74. Ma og tahay digtoonaan la'aan dacar inaan leeftay?
75. Diga-rogadka maanta ah gacmuhu ways dugsanayaane
76. Dawgaad banaysaa ka kale deylo soo marine
77. Degelkaad furtaa baa ka kale deyr u soo jariye
78. Dabka aad shiddaa baa kale saari dogob weyne
79. Wadaantaad dar keentaa ka kale laaska soo dariye
80. Dagaalkaad gashaabaa ka kale duub u soo xidhane
81. Derejada laguu dhiibey iyo guusha kugu deyran
82. Ma og tahay dallaallimada waa kugu deyeynaaye
83. Caleemaha ninkii daadiyow dan iyo xeeshaada
84. Ma og tahay nin daastow inaad dib ugu aayeyso

"Nabsi igadh ah lama maaloo, arami weeyaane
Eed aad fashion hadhin, laguna Aafoowye
Qofba aqoon intuu qabuu, tallo ogaadaaye
Indhihii arag yar ood iyo god kala irdhoobee"

- Erayadii AHUN Xaaji Gujis
- Codkii Macallinkaygii Geography Maxamed Raage

Muuqaalkan hal murti xikmadeed ku soo koob.

"Qawda maqashii waxna haw qaban" 😂😂😂

"Koobka kowaad waxa loo cabaaa aad ku kululaatid
ka labaadna waxa loo cabaa kii h**e ka daba gee.
Ka saddexaadna waxa loo cabaa kaga dari maayo
Ka afaraadna waxaa loo cabaa aad kaamil noqotid"

FIIRO GAARA: Hawraarta ayuunban galabta ku qabtay cameradee—shaaha aad uma cabo. La yidhi; raggna waa shaah dumarna waa sheeko.

Camerada waxa duubay: Khaalid Ahmed 📷

"Somaliland wallay ka tahay inaanay ku dhismayn walaalnimo, ilmadernimo iyo inta is taqaana oo wax wada qabsata! Somaliland buur adag ayay maraysa oo waxa ay ku maraysaa khayraadka "Resources" dhexyaala oo si wanaagsan loogu qaybsado qallin kaliya oo aan qabiil lahayn. Haddii ay buurta dib uga soo noqotana intan aynu haysano ayaa inaga baa'baysa! Walahi haddan qallin lagu soo celin, ku socon mayso dalka waanu u soo dagaalanay"

— Amb. Sharmake Geelle

BOQORTOOYADA WARAABAHA

Waraabuhu waxa uu ka mid yahay boqortooyada xayawaanka (Animalia) bahda lafdhabarleyda ah (Chordate), gaar ahaan bahweynta naasleyda (Mammalia). Sidoo kale waxa uu ku jiraa dugaaga hilib cunka ah ee ugu caansan qaaradda Afrika (Carnivora), qoyska hoose ee Waraabayaasha (Hyaenidae). Bahda cilmiga Saynisku waxay ugu yeedhaan (Hyaenidae). Asal ahaan waxa uu kasoo jeedaa qaaradaha Afrika, Aasiya iyo jasiirada carabta, noocyada waraaba ee adduunka kunool guud ahaan waxaa loo qaybiyaa saddex nooc. Luuqadda ingiriisida waxaa loogu yeedhaa (Hyena), Carabidana (ضَبْع). Afka Soomaaligana guud ahaan waxaa looyaqaanna Waraabe ama Dhurwaa, dheddigiisa candhadheer, dhashiisana Wishiir.

Waraabaha cimrigiisu waxa uu gaadhaa 12 sanno, culayskiisuna 30 ilaa 80 kiiloo, halka uu dhererkiisuna gaadho 95 ilaa 150 sentimitir. Waxa uu leeyahay 40 hiddo-side iyo 34 ilkood. Sidkiisu waxa uu udhaxeeyaa 90 ilaa iyo 110 maalmood, isagoo badanaa dhala 2 ilaa 4 ilmood, kuwaas oo ku qaangaadha sanad ama sanad iyo badh. waraabuhu waxa uu saacadii jari karaa 64 kiiloomitir, waxa uu caan ku yahay qaab dhismeedka jidhkiisa oo ah, inuu u weyn yahay qaarka h**e, una gaaban yahay qaarka danbe. Waraabuhu waxa uu kamid yahay xayawannaada leh dhiigga diirran (Warm blooded) iyo kuwa leh halka calool (Monogastric), sidoo kale waa xaaba-qaad aan waxba dhaafin, kaas oo quuta bakhtiga, qudhunka iyo hadhaaga cuntooyinka ee uu la kulmo (Scavergers). Waraabuhu waxa uu kamid yahay noolayaasha dad cunka ah sida libaaxa (Man eaters).

Dad badan ayaa aamaaninsan in uu waraabuhu yahay labeeb ama uu leeyahay labada xubnood ee taranka, balse arrinkaasi waa mid been ah. Nooc ka mid ah sadexda jaad ee waraabaha looqaybiyo, ayaa leh xubin u eeg ganaca ama xubinta taranka ee waraabaha lab, taas oo ah halka ay ka dhasho, kana rimiyo waraabaha dheddig, taas oo loogu yeedho qoodho-la-mood (pseudo p***s). Ugu danbayntii inkastoo jiro xadiis uu nebigu (Scw) ku xalaaleeyay cunida hilibka waraabaha, haddana waxa jira xadiis kale oo uu Nebigu (Scw) ku xarimay cunida hilibka duur joogta leh miciyo ay ka wax ku ugaadhsadaan, arrinkaasi waxa uu dood culus ka dhex dhaliyay culimada islaam oo ay qaar ka mid ahi ku doodaan in waraabihii uu Nebigu xalaaleeyay ahaa mid bilaa miciyo ah, halka ay qolo kalana ku doodo inuu isaga uun yahay. Hadal iyo dhammaan waxaa isweydiin mudan maxaa uu qof soomaali ahi, kaas oo uu alle siiyay shanta meesi ee xoolaha uu uga baahan yahay hilib waraabe ama se dhurwaa ? jawaabta idinkaan idiin dhaafay.

Mayeedhaan Magazine.
[email protected].

...[....] Annuu sidan waxaan uga baqayaa saxiibkay Cabdishakur Axmed Cabdi Caateeye!