Vd Swarali Shendye

🎉 Facebook recognized me as a top rising creator this week!

अभ्यंग कधी करावा?कसा करावा?कोणी टाळावा आणि बाकी सर्व जाणून घेऊया या व्हिडिओ मधून..

https://youtu.be/adDWu88R8nQ?si=Vrp1RtZ9DmqikRvY

**आजार आणि पथ्यापथ्य..**

"पथ्य पाळायचे असेल तर औषधांचा काय उपयोग?किंवा आयुर्वेद औषधे घ्यायची म्हणजे केवळ भरपूर पथ्यच पाळायला लागते; नकोच त्यापेक्षा. औषधं आपली नावाला असतात, आहार आणि पथ्य पालन करायला लागत असेल तर तसेही रुग्ण बरा होईलच की, औषधे काय करतात नक्की?" असे प्रश्न विविध लोक वेगवेगळ्या उद्देशाने सोशल मीडिया, गप्पांमध्ये वाक्ये टाकताना किंवा निर्मळ कुतूहलाने विचारत असतात. शांतपणे हा विचार केला तरी या सर्व प्रश्नातील फोलपणा लक्षात येईल.

एखाद्या आजारात, रिपोर्ट गडबडले असता, विशेषतः पोटाची तक्रार असता त्या विशिष्ट गोष्टींना चिघळवू नये किंवा त्रास होऊ नये असे पथ्य हे कुठल्याही औषध पद्धतीत औषधींच्या बरोबरीने पाळायला लागतेच. एखाद्या ठिकाणी जखम झाली असेल तर त्या जखमेला आपण मुद्दाम हात लावून चिडवत नाही, तिला जपतो, बरी व्हायला वेळ देतो. त्याप्रमाणे त्या व्याधिनुसार अगदी भरमसाठ नाही पण व्याधी विशिष्ट पथ्य काही काळ पाळणे हे गरजेचे असते, हे साहजिकच आहे.

एक उदाहरण देते; एखाद्या जागी जेव्हा काही लोक कचरा टाकायला सुरुवात करतात, त्या जागी तो कचरा हळू हळू साठायला सुरुवात होते. जेव्हा आपण तिथला कचरा साफ करायला सुरुवात करतो तेव्हा नवीन कचरा तिथे लगेच टाकला जाऊ नये याची दक्षता घेतो, म्हणजेच एक गोष्ट साफ करताना तीच गोष्ट तिथे simultaneously वाढवू नये याची काळजी घेतो, नाहीतर या दुष्टचक्रात पूर्ण कचरा कधीच साफ होणार नाही. शरीरात परत हे दोष वाढून आजार होऊ नये हेच तर असते पथ्याचे काम.

आयुर्वेद औषधे ही वर सांगितल्याप्रमाणे शरीरातील अनावश्यक नको त्या ठिकाणी वाढलेला दोषरूपी कचरा साफ करायचे काम करतात. औषधे घेतल्यानंतर लगेच दिसू लागणार लाक्षणिक फरक, शरीरात तेच तेच आजार परत येऊ नये यासाठी पोषक वातावरण निर्माण करणे, आजार निर्माण होणाऱ्या अवयवाला परत आजार होऊ नये या दृष्टीने बळ देणे या सर्वच बाजूने आयुर्वेद काम करतो. औषधांचे काम होईपर्यंत नवीन दोषरूपी कचरा तिथे जमा होऊ न देण्याचे काम पथ्य करते. दोष आणि रोग कमी प्रमाणात असेल तर केवळ पथ्यावर देखील रुग्ण बरा होतो.

त्यानंतर मग रोजच्या रोज दिनचर्या ऋतुचर्या बऱ्यापैकी पाळली गेली तर मुळात परत परत ही वेळ येत नाही फारशी, या पैलूंबद्दल वारंवार लिहिले आहे.

चांगला व्यायाम आणि आटोक्यातले वजन असेल तर कधीतरी होणारे अपथ्य सहन करण्याची शरीराची क्षमता देखील उत्तम असते. काही व्याधी अवस्थांचा अपवाद वगळता बऱ्याच रोगात अशा पद्धतीत औषधे ताबडतोब व पथ्य लगेच तसेच दूरगामी काम करत असतात. सध्याचे बदलते बियाणे, फवारणी केलेला भाजीपाला, प्रदूषण, बदलते पाणी या न टाळता येण्यासारख्या अपथ्यामध्ये आपल्या आळस आणि कंटाळ्यामुळे भर पडू दिली नाही म्हणजे औषधांचे काम पण सोपे होते.



©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

**निद्रा आणि आयुर्वेद..**

(भाग २)

"लवकर निजे लवकर उठे त्यास लक्ष्मी धन संपदा मिळे.." असे एक खूप छान वाक्य आहे. वेळेवर झोपणे आणि उठणे दोन्ही गोष्टी महत्त्वाच्या. दिनचर्येत असणारी एखादी गोष्ट वेळेवर करणे हे म्हणजे Systematic Investment Plan सारखे आहे. कदाचित महिना दोन महिना झोपेचे वेळापत्रक न पाळल्याने काही होणार नाही पण लाँग टर्म किंवा काही दिवस सतत तसे आचरणात आले तर काही त्रास 'अचानक' उद्भवतात किंवा आपल्याला तरी तसे वाटते.

✓झोपायची योग्य वेळ काय?
साधारण पणे इंद्रिये थकली की झोप येते. रात्रीच झोपावे हे मात्र नक्की. स्क्रीन टाईम वाढल्याने हल्ली झोपेचे वेळापत्रक बदलले आहे. रात्री जागरण व सकाळी उशिरापर्यंत झोप असे होते. आणि त्यामुळे दिवसाचा खूप कमी वेळ तुमच्यापाशी राहतो. ८.३० ला उठायचे, १० ला कामाला निघायचे ह्या मधल्या १-१.३० तासात व्यायाम, अंघोळ, स्वयंपाक, नाश्ता हे सगळे कोंबले गेले की मग यापैकी एका कशाचा तरी बळी द्यायला लागतो.

व्यायाम झाला तर मग नाश्त्यात सोय म्हणून ब्रेड किंवा दूध बिस्कीट खाल्ले जाते. नाश्ता नीट झाला तर व्यायाम बुडतो, व्यायाम ,नाश्ता झाला तर तेल लावायचे राहते आणि मग असंख्य कारणे होत राहतात दिनचर्या न पाळण्यासाठी. सूर्यास्ताच्या आसपास जेवण, आणि मग त्यानंतर २-२.३० तासाने म्हणजे साधारण आजच्या काळात ९.३०-१० ला तरी झोपावे. सकाळचा व्यायाम भरून काढायला रात्री जेवणानंतर व्यायामाला जाऊ नये. शरीरातला जडपणा, जो झोप यायला अपेक्षित असतो तो व्यायामाने जातो, हलकेपणा येतो, जेवण नीट पचत नाही आणि झोपही येत नाही.

✓नीट झोप न घेण्याची विविध कारणे काय?
१. मोबाईल वर चॅटिंग, वेब सर्फिंग
२. स्ट्रीमींग साईट्स वरचा वाढलेला वेळ
३. आजारपण
४. चिंता, शोक
५. मानसिक आजार
६. पार्टी
७. नाईट शिफ्ट चे न टाळता येणारे काम
८. शरीरात वाढलेला वात
९. शरीरात वाढलेली आत्यायिक उष्णता
आणि या कारणांच्या अंतर्गत येणारी अजून कारणे.

✓किती झोप घ्यावी?
शरीर प्रकृती प्रमाणे झोपेचे प्रमाण बदलते. वात प्रकृती मध्ये बरीच कमी व खंडित, पित्त प्रकृतीच्या लोकात साधारण कमी व कफाधिक्य असणाऱ्या लोकांना नैसर्गिकरीत्या जास्त झोप येते. साधारण ५-१० तास झोपेत हे मान बदलते. वयस्कर, लहान मुले, काही व्याधी असणारे लोक जास्त झोपू शकतात.

✓दिवसा झोपावे किंवा नाही?
दिवसा झोपू नयेच. झोपायचे असल्यास खुर्चीत बसून एक डुलकी काढावी. रात्री जागरण झाले असता जेवणा आधी जागरणाच्या निम्मा वेळ झोपावे.
ताप, अजीर्ण, जुलाब, कृश शरीरयष्टी, क्षय, खूप चालून थकलेले अशा लोकांनी दिवसा झोपलेले चालेल. उन्हाळ्याच्या दिवसात मात्र काही अपवाद वगळता दिवसा अवश्य झोपावे.
दिवसा रोज झोपत गेले तर डोकेदुखी, अग्निमांद्य, अंगाचा जडपणा, तोंडाची चव कमी होणे, मळमळ, त्वचा विकार हे त्रास होतात. यातील काही लक्षणे तर सगळ्यांनी कधी ना कधी अनुभवलेली असतात. उन्हाळ्यात सुद्धा खूप स्थूल, ज्याला वजन कमी करायचे आहे, ज्यांच्यात कफाधिक्य आहे त्यांनी झोपू नये.

✓रात्रीच्या जागरणाचे काय त्रास होतात?
सांधेदुखी, अंगदुखी, पित्ताचे व वाताचे त्रास, शरीरात कोरडेपणा वाढणे, चिडचिड, आळस, ग्लानी, चक्कर हे त्रास होतात.

✓झोप येत नसेल तर काय करावे?
रात्री ९ नंतर सर्व स्क्रीन बंद करावे. अंगाला कोमट तीळ तेलाने रोज अभ्यंग करावा. सकाळचा व्यायाम चुकवू नये. दिवसा जेवणानंतर झोपणे टाळावे. अंगाला आणि डोक्याला तेल अवश्य लावावे. एखाद दिवस कमी झोपून लवकर उठावे आणि दिवसा झोपू नये म्हणजे रात्री हळू हळू लवकर झोप येऊ लागेल, शोक किंवा मानसिक आजारामुळे झोप येत नसेल तर मानसोपचार तज्ञांचा सल्ला अवश्य घ्यावा. आदल्या दिवशी झोपलेल्या वेळेपेक्षा फक्त १/२ तास अगोदर झोपायचा प्रयत्न करत जावे. हळू हळू वेळापत्रक रुळावर येईल.

झोप किंवा निद्रा ही शरीराला स्थिर ठेवणाऱ्या ३ कारणांपैकी एक आहे. तरुण वयात जेव्हा अग्नी, वय, धातू उत्तम असतात तेव्हा या गोष्टी कदाचित लगेच त्रासदायक ठरतही नाहीत, पण आजकाल खूप तरुण मुले देखील वरील विविध लक्षणांनी त्रासलेले दिसतात. त्यासाठी बाहेरील कारणे जसे ऑफिस वेळा, सगळ्यांचे बदललेले दिनक्रम आहेत. अगदी शास्त्रोक्त पद्धतीत रात्री ८ ला झोपून पहाटे ४ ला उठणे शक्य नसले तरी मध्यम मार्ग साधून दिनक्रम पाळावा. वेगळ्या विचित्र ऑफिस वेळांमुळे जमत नसेल तर तज्ञांचा विचार घेऊन झोपेच्या वेळापत्रकाशी समतोल साधणारा आहार व दिनक्रम ह्याची सांगड घालून स्वतःसाठी सर्वात योग्य असे वागावे.

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

**सूर्यप्रकाश, झोप आणि आरोग्य**

सूर्यप्रकाशावर आपल्या शरीरात तयार होणारी काही संप्रेरके अवलंबून असतात. सूर्यप्रकाश येतो तेव्हा शरीरात तयार होणारा melatonin हा हार्मोन कमी होतो व जाग यायला मदत होते. मेलाटोनीन हा drowsiness आणून झोप आणणारे संप्रेरक आहे. आयुर्वेदात या झोपेला "रात्रि स्वभाव प्रभव निद्रा" म्हणजे रात्र झाल्यावर नैसर्गिकरित्या येणारी झोप; असे म्हटले आहे. शहरात आणि वीज आल्यापासून सतत प्रकाश असल्याने दिवसाचा भास होत राहणे आणि त्यामुळे झोपेच्या नैसर्गिक चक्रावर परिणाम होणे वाढले आहे. सकाळी लवकर उठून हळू हळू डोक्यापर्यंत सूर्यप्रकाश येणे आणि रात्री हळू हळू लाईट मंद करत झोपणे हे आरोग्यासाठी चांगले राहते. झोपेचे चक्र बिनसल्याने अगदी बीज स्तरांवर जनुकीय बदल होताना दिसतात. याबद्दलच्या संशोधनाला २०१७ मध्ये नोबेलही मिळालेलं आहे.

या दृष्टीने आपण भारतीय खूप नशीबवान आहोत की आपल्याला सूर्यप्रकाश भरपूर वेळ मिळतो. जिथे थंडी खूप असते किंवा सूर्यप्रकाश कमी वेळ असतो तिथे या तक्रारी खूप सहज उद्भवतात, मानसिक आजार, झोपेच्या तक्रारी, डिप्रेशन, काम करायला उत्साह नसणे हे त्रास होतात. भारतात ही सर्व सोय निसर्गाने दिली असूनही केवळ काही बेसिक नियम न पाळल्याने बरेच लोक झोप येत नसताना मनाने melatonin supplements घेताना दिसतात.

हे का होताना दिसते?लहानपणापासून उशिरा उठण्याची सवय असणे, पार्टी कल्चर आणि मग कदाचित कामाचे स्वरूप किंवा वर्षानुवर्ष लागलेली सवय अशा विविध कारणांनी झोप येण्यासाठी औषधांची गरज भासू लागली आहे. लहानपणापासून ही शिस्त अंगवळणी पडली तर शक्यतो पुढे या सूचनांची फारशी गरज भासत नाही. झोप वेळेवर येण्यासाठी पुढील काही गोष्टी करता येतील:

१. पालकांनी मुलांना लहानपणापासूनच लवकर उठायची सवय लावावी. म्हणजे रात्री आपोआप लवकर झोप येते. शाळा सकाळची असेल तर ही सवय बरेचदा लागते.
२. सूर्यास्त झाल्यावर ७.३०-८ पर्यंत रात्रीचे जेवण करून घेऊन घरातील पांढरा प्रकाश कमी करावा. हा प्रकाश फिकट पिवळा असला तर संधिप्रकाशाचा भास होतो व शरीराचे biological clock सुरू व्हायला सुरुवात होते.
ज्यांचे काम उशिरापर्यंत आहे त्यांनी शक्यतो वेगळ्या खोलीत जावे.
३. जी झोपण्याची वेळ डोक्यात असेल त्याच्या आधी अर्धा तास डोळ्यावर पडणारे प्रकाश(मोबाईल/टीव्ही) हे बंद करावेत.
४. उशिरा झोपायची सवय असेल तर रोज हळू हळू अर्धा अर्धा तास ती वेळ अलिकडे आणत न्यावी, व सकाळची उठण्याची वेळ अलिकडे आणावी.

हे अगदी सामान्य उपाय झाले. या स्वयंशिस्तीने देखील परिणाम होत नसला तर मात्र औषधी/उपक्रम करून घेण्यासही वैद्यकीय सल्ला अवश्य घ्यावा. काही मानसिक आघात किंवा चिंता यामुळे झोप गेली असेल तर मात्र त्याला औषधी व मानसिक चिकित्सेची गरज असतेच ही गोष्ट नक्की लक्षात घ्यावी.

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

बरेच दिवस "हो नाही हो नाही" करत शेवटी ॲक्टिव यूट्यूब चॅनल नुकतेच सुरू केले आहे. मुख्य उद्देश फेसबुक फारसे न बघणाऱ्या, वाचायला जास्त न आवडणाऱ्या जास्तीतजास्त लोकांपर्यंत आयुर्वेद पोचवणे हा आहे. गाडीवरून/तून जाताना, काम करताना ऐकता येणे यातील सुलभता लक्षात घेऊन हे केले आहे. कंटाळवाणे न होता पटकन मुद्दा समजेल असा आयुर्वेद आणि आरोग्य संबंधी content द्यायचा पूर्ण प्रयत्न असेल. मुख्यतः समज गैरसमज, छोटे छोटे नियम, उपाय, नवनवीन संशोधने असे विविध विषय असतील. आपल्याला आवडत असल्यास खाली सबस्क्राइब करू शकता.

चॅनल लिंक देत आहे:

Vaidya Swarali Shendye - YouTube All about Ayurveda..

आपल्या आयुष्यात असणाऱ्या व्यक्ती, मित्र, प्रेमाची माणसे आपल्याला खूप जवळची असतात. त्यातून हळू हळू हक्काची भावना निर्माण होऊन नकळत त्यांच्यावर हुकूमत गाजवली जाऊ शकते. यामध्ये प्रत्येक गोष्टीत सूचना देणे, त्यांच्या आयुष्यात काही बरे वाईट घडले की "बघ, मी तुला हे सांगत होते, तू ऐकले नाही ही तुझी चूक होती.." अशी वाक्ये जास्त जास्त वेळा बोलली गेली तर त्यातून समोरचा दुखावण्या पलीकडे फारसे काही होत नाही.

त्या व्यक्तीला योग्य तिथे स्पेस देणे, पण गरज पडल्यास मदतीस हजर असण्याचा प्रयत्न करणे एवढे आपण नक्की करू शकतो. वारंवार "तू हे असेच केले पाहिजे, हे तू चुकीचे करत आहे.." ही वाक्ये आवर्जून टाळली तर संबंध दुरावत नाहीत. कधी कधी काठावरून निरीक्षण आणि मदत लागल्यास हात पुढे करणे एवढे अपेक्षित असते. नेमके, योग्य आणि गोड शब्द समोरच्याला ऐकावेसे वाटतात त्यातून नाते सुधारते, दुरावत नाही.

वयाने परिपक्व झालेल्या समोरच्या व्यक्तीला फार तर फार सुचवून बघा, (हे तू केले"च" पाहिजे) किंवा (हे"च" तू केले पाहिजे) हे टाळले तर बरेच वाद कमी होतात. दुसऱ्याशी बोलताना "सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यं अप्रियं।प्रियं च नानृतम् ब्रूयात् , एष धर्मः सनातन:||" हे पथ्य कुठल्याही नात्यासाठी दूरपर्यंत काम करते.

मकरसंक्रांतीच्या शुभेच्छा!!

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

"पचायला हलका म्हणून फक्त भात खा.."असा सल्ला तुम्हाला कुठे ना कुठे कधी ना कधी मिळाला असेल. भात ही संकल्पना विशेषतः आपण भारतीयांना खूप जिव्हाळ्याची आहे. फोडणीचा, खिचडी भात, गोड भात, तवा पुलाव साधा पुलाव या बरोबर सगळ्यात आवडीचा असा तो गरम गरम वरण भात आणि लोणकढे तूप. पथ्याचे खाणे म्हणून, ट्रीप वरून आल्यावर करायला सोपा म्हणून "२ मिनिटात कुकर लावते.." ही सोय गृहिणींना जवळची आहे. आयुर्वेदात तांदूळ शिजवून आपण जो भात करतो त्याला भक्त किंवा ओदन असे म्हणतात. भात करताना किमान एक वर्ष जुन्या तांदूळ धान्याला धुवून शिजवून पाणी काढून केलेला भात अपेक्षित आहे जो गुणांनी हलका होतो. पाणी काढून टाकल्याने त्यातले पिष्टमय भाग कमी होतात व तो पचायला हलका होतो.

कुकर मधला भात पचायला जड असतो, कफ वाढवतो. महिन्याचा किराणा भरल्या जाणाऱ्या घरात नवीन तांदुळाच्या धान्याचा भात केला जातो जो ही जडच. त्यामध्ये चिकटपणा जास्त असतो तसेच तो पचायला जड होतो.
१५ मिनिटे धुवून ठेवलेल्या तांदुळाला दोन माणसाच्या भातापुरते शिजायला पातेल्यात जास्तीत जास्त १५ मिनिटे लागतात त्यामुळे हा वेळ पण फारसा जास्त नाही.

ताप आला की फक्त पेज पी असे सर्रास घराघरात असते.
परंतु कफाचे रुग्ण असतील ज्यांच्यात ओला खोकला, जडपणा, डोक्यात कफ भरल्यासारखी भावना असेल तर त्यांना विशेषकरून भाताची पेज देऊ नये.

थोडक्यात किमान एक वर्ष जुन्या धान्याचा, धुवून, पेज काढून उघड्यावर शिजवलेला भात खायला हवा. व्यायाम नसताना कुकरचा भात अनेक पातळ्यांवर त्रासदायक असल्याने टाळावा..

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

भात परत परत गरम करून खाऊ नये. तांदुळाच्या दाण्यात एक विशिष्ट प्रकारचे बॅक्टरीया स्पोअर असतात जे पहिल्यांदा भात शिजवताना फुटत नाहीत. जेव्हा तुम्ही शिजवलेला भात तसाच खोलीच्या तापमानाला ठेवून गरम करता तेव्हा हे जीवाणू बाहेर येऊन त्यांचे काम करू लागतात. तुम्ही केलेला भात रात्री खाल्ला गेला नाही आणि फ्रिज मध्ये टाकला, दुसऱ्या दिवशी गरम केला तरी परत हेच होते. आपल्या मानवीय घ्राणेंद्रियाला त्याचा वास आला नाही तरी त्यातील रासायनिक बदलांमुळे त्यात अम्लता येऊन तो गुणांनी पित्तकर आणि विदाही होतो. फोडणीचा भात, पुलाव, हॉटेल मध्ये मिळणारा गरम केलेला भात, रात्रभर बाहेर ठेवून सकाळी गरम करून खाल्लेला भात हे सगळे त्रासदायकच. कुठलेही शिळे पदार्थ हेच गुण प्राप्त करतात त्यातही भाताच्या बाबत शिळा किंवा परत परत गरम केलेला भात खाणे हे पोटाच्या तक्रारींना निमंत्रण देण्यासारखे आहे.

"डॉक्टर हा त्रास अचानकच कसा काय सुरू झाला?" या प्रश्नाचे उत्तर वर्षानुवर्षे आपल्याला माहीत नसलेल्या काही सवयींमध्ये आहे. शरीरात दाह वाढवणारे आहार विहार "अचानक" उठणाऱ्या allergy, त्वचा विकार किंवा दूरगामी कर्करोगासारख्या मोठ्या आजारांना बऱ्याचदा निमंत्रक ठरतात.

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

को*ड लाटेनंतर सगळीकडे होणाऱ्या घटना, मानसिक आजारांचे वाढते प्रमाण बघता नवीन वर्षातले सर्वांचेच resolution हे मानसिक शांतता आणि नात्यातले प्रेम हे असले पाहिजे असे वाटायला लागले आहे. पैसा, प्रसिद्धी मुबलकता असूनही आनंदी किंवा समाधानी माणसे हाताच्या बोटावर मोजण्याइतकी आहेत. पुढील काही गोष्टी आजूबाजूला घडणाऱ्या घटनांतून तसेच काही व्यक्तींच्या विचारातून, मुलाखतीतून २०२३ मध्ये शिकले, २०२४ मध्येही व्यक्ती म्हणून upgrade होण्याच्या दृष्टीने काही गोष्टी करायचा विचार आहे. त्याच तुमच्याशी या निमित्त शेअर करते.

✓ज्यातून काहीही फलित नाही असे बोलून दुसऱ्याला टोचून दुखावू नका.

✓जेव्हा एकमेकांबद्दल काहीही शंका, आक्षेप असतील ते कधीच रागाच्या भरात असताना बोलू नका. राग शांत झाला की योग्य शब्दात समोरच्यापर्यंत पोचवा. रागाच्या भरात चुकून बोलले गेलेले शब्द आयुष्यभरासाठी एखाद्याला जखमी करू शकतात आणि मग ती गॅप सांधणे फार अवघड होते.

✓सूड किंवा द्वेष भावनेने वागू किंवा बोलू नका. Backlash होण्याचा चान्स फारच जास्त आहे.या विचारांना काही अंत राहत नाही आणि आपला बहुमोल वेळ या विचारात जातो ते वेगळेच.

✓तुम्हाला जेवढी शक्य आहे तेवढी मदत अवश्य करा पण या बाबत "नेकी कर कुवे में डाल.." हे तत्त्व ठेवा. मी हे केलं मग त्याने हे करायला"च" हवे होते हा "च" नको. समोरच्याने काही वेगळे क्रेडिट दिले नाही तरी फार वाईट वाटणार नाही या भावनेने मदत करायचा प्रयत्न ठेवला तर आपल्याच मनःस्वास्थ्याच्या दृष्टीने चांगले राहते.

✓दुसऱ्याला काय मिळाले या पेक्षा दुसऱ्याचे त्यामागचे कष्ट काय होते याकडे लक्ष द्या. तुलना न करता आपल्याला जे उत्तम करता येईल त्याकडे लक्ष ठेवा. सतत दुसरा काय करतो यावर आपली मते मांडत बसताना आपला फोकस आणि शक्ती मात्र वाया जाते.

सध्याचे रोग, असाध्यता आणि डळमळीत होत चाललेली कुटुंब व्यवस्था बघता आरोग्य, पैसा या बरोबरच टिकवण्यासाठी प्रयत्न करायची गरज असणारी पुढची गोष्ट "व्यक्ती" असणार आहे हे नक्की. त्यासाठी सगळेच प्रयत्न करूया.

सर्वांना नवीन वर्षाच्या खूप खूप शुभेच्छा!!🙂🙏

© वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

***अशाच एका व्यक्तीने नकळत काढलेला फोटो.

"काही लोकांचे ३ पोळ्या आणि रोज गोड खाऊन पण वजन आटोक्यात राहते, पण आमचे मात्र हवेने पण वजन वाढते.." असे गमतीत लोक म्हणतात. पण अशी प्रकृती असल्यास अजूनच जाणीवपूर्वक हे प्रयत्न कायम करत राहायला हवेत. वजन वाढीशी अनेक गंभीर दुखणी हळू हळू जोडली जातात. वय मोठे झाल्यावर हे त्रास अजून चिकट होत जातात.

सॅलड आणि कच्च्या भाज्या खाऊन वजन तात्पुरते कमी करणे हे अजिबात टिकवता येण्यासारखे नाही, पोटाच्या आणि पोषणाच्या दृष्टीने परिपूर्ण नाही, त्रासदायकच आहे.

आरोग्यपूर्ण पद्धतीत वजन कमी करायला कुठलेही चेन मार्केटींग प्रॉडक्ट्स मदत करत नाहीत. या प्रॉडक्ट्सने उष्णता, पाळीच्या वेळी जास्त रक्तस्राव, जळजळ ही लक्षणे वाढलेली दिसतात आणि ती प्रॉडक्ट वापरायचा थांबवला तरीही नंतर त्रास देत राहताना दिसतात. वजन कमी करायला कुठल्याही गोळ्या नुसत्या घेऊनही उपयोग नाही.

वजन वाढू न देणे ही पहिली पायरी, आणि वाढले असल्यास "Sustainable weight loss" यासाठी आहाराचा निग्रह आणि व्यायाम हेच उपाय आहेत. दिनचर्येत करण्यासारखे काही उपक्रम, वजन वाढीच्या मूळ कारणाची औषधे, PCOS, thyroid या सारखे मूळ क्रियात्मक कारण काही वेगळे असेल तर त्यावर औषधे या उपायांचा निश्चित उपयोग होतो.

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

एक सर्जन स्वतःच्या प्रयोगासाठी जिवंत माणसांत श्वसननलिका म्हणून प्लास्टिक पाइप बसवण्याचे जीवघेणे प्रयोग करतो. एवढेच नाही त्यातून चांगले रिझल्ट नसतानाही ते अमान्य करून त्याबद्दल खोटे बोलत राहतो, अनेक लोकांच्या मृत्यला कारणीभूत ठरतो; लोकांना, रुग्णांना आणि पर्यायाने समाजाला फसवत राहतो, हे सगळे चित्रण आले आहे "bad surgeon" या Netflix वरील सिरीज मध्ये.

"It not just the conscious evil actions of one man that lead to bad results, it is also the small cowardly non actions and they exist in each and everyone of us all the time.."

डॉ.पाओलो मॅकरीनी याच्यावर आधारित Bad surgeon सिरीज(docu series) मधले मला भावलेले वाक्य. आणि घटना चुकीच्या घटना अन्याय्य घटना आपल्या आजूबाजूला घडत असताना, दिसत असताना त्यावर न बोलणे, कुठलाही स्टँड न घेणे हे समाज, माणुसकी या दृष्टीने जास्त घातक आहे, त्याने दुष्कृत्य करणाऱ्यांचे जास्त फावते.

बाकी series म्हणून बघाल तेव्हा प्रत्येक जण आपल्या आपल्या दृष्टिकोनातून काय ते घेईलच. पण किमान आपले आरोग्य आणि आपले मन कोणाच्या हातात देताना कशावरही आणि कोणावरही विश्वास टाकण्याआधी डोळसपणे सगळीकडे लक्ष ठेवून विचारपूर्वक निर्णय घेणे, चुकीच्या, अहिताच्या गोष्टींना काहीच न बोलून unsaid support न करणे हे श्रेयस्कर एवढं नक्की सांगेन.



©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

एका ओळखीतल्या काकांनी परदेशातून काही गोळ्या आम्हाला भेट म्हणून आणल्या. परदेशातील सगळेच चांगलेच असते या समजुतीखाली बिनधास्तपणे आपल्या मुलांना काय देतो याचा किती विचार करायला हवा; हे त्याचे रॅपर वाचत असताना प्रकर्षाने जाणवले. इथेही आपण स्वतः खाताना किंवा मुलांना खायला देताना केवढा डोळसपणा ठेवायला हवा हे ही अधोरेखित झाले.

तुम्हाला माहित आहे का बाहेरच्या रंगीबेरंगी मिळणाऱ्या खाण्यात जे सिंथेटिक रंग घातलेले असतात ते "edible" टायटल खाली असले तरी ते या ना त्या स्वरूपात सतत खाण्यात असणे हे मुलांच्या मेंदूच्या आरोग्याला घातक आहे? एडीबल याचा अर्थ "खाऊ शकता" एवढंच. त्याचे सातत्य ठेवणे किंवा हानिकारक असता न ठेवणे ही आपली जबाबदारी असते.

सोडा, कोल्ड ड्रिंक, सिरप सारखी औषधे, गोळ्या, लॉलीपॉप, केक, जॅम, जेली, चिप्स, आणि अशा असंख्य पदार्थातून हे सिंथेटिक रंग मुलांच्या पोटात जात असतात. सप्लिमेंट स्वरूपात औषधे देताना त्यातून रोजच्या रोज हे रंग मुलांना दिले जातात. गोड पदार्थ कमी द्या, एक वर्षापर्यंत साखर मीठ अजिबात नको हे नियम कसोशीने पाळले जातात; लोक घरात लाडू देताना पण आढे वेढे घेतात पण नकळत इतर कित्येक पदार्थातून निर्धास्तपणे अगदी रोज या ना त्या स्वरूपात देत असतात जे लक्षातही येत नाही.

या कलर मधील रेड 40 हा रंग विशेषकरून मुलांमध्ये hyperactivity आणि ADHD याचे प्रमाण वाढवताना दिसतात. सतत खाल्ल्याने मोठ्या माणसात अलर्जी पासून पोटाचे आजार, क्रोहन डीसिजपर्यंत बरेच आजार याच्याशी निगडित केले गेले आहेत, संशोधन झाली आहेत, होत आहेत. घातक परिणामांशी निगडित असणारे रंग हे आत्ता येलो 5, रेड 40, ब्लू 1 आहेत, पण हा धोका सर्वच सिंथेटिक फूड कलर बाबत व्यक्त केला जात आहे. फूड manufacturer मुख्यतः ते खाणे आकर्षक दिसावे आणि विशेषतः लहान मुलांना आकर्षक वाटावे या हेतूने वापरतात. बीट किंवा कॅरोटीन पासून मिळणारे फिकट दिसणारे नैसर्गिक रंग न वापरता सिंथेटिक रंग वापरायचे हे कारण आहे, त्याचे पोषणमूल्य शून्य.

सध्याची जीवनशैली आणि एकंदर practicability बघता यापासून पूर्णच लांब राहणे अवघड असले तरी त्यातल्या त्यात खालील काही गोष्टी आपण करू शकतो:

१. रंगीबेरंगी गोळ्या आपल्या मुलांना देऊ नका, वाढदिवसाला वाटू नका. चिक्की, dry fruit पाऊच किंवा स्टेशनरी देता येईल.

२. खाऊसाठी लाह्या चिवडा, फळे, मखाणे, चिक्की, लाडू, पराठा, पोळी असे पदार्थ द्या. जॅम ऐवजी मुरांबा/साखरंबा निवडा.

३. लाल पाव भाजी, मंचुरियन, लाल पंजाबी ग्रेव्ही पदार्थ मिळत असतील अशा खाण्याच्या जागा आवर्जून टाळा.

४. मुलांच्या वाढदिवसाला केक आणला तर व्हॅनिला चॉकलेट किंवा फ्रेश फ्रूट केक आणा.

५. रंगीत सोडा आणि कार्बोनेटेड ड्रिंक याची चवही कधी नाही दिली तरी चालेल.

६. व्हेजीटेरियन असाल तर मॉलमध्ये मिळणारे कँडी स्टोअर्स मध्ये मिळणारे मार्शमेलो ज्यावर मुलांच्या उड्या पडतात ते हॉट चॉकलेट मध्ये घालून मुलांना देताना त्यातल्या जिलेटीन या घटकाबद्दल आवर्जून वाचा.

खूप नकळत पोटात जाणारे पदार्थ आहेत हे सगळे. सध्याचा सेलिब्रेशन, गिफ्टींग,वाढदिवस, हॉटेलिंग याचे ट्रेण्ड बघता आपण या सगळ्याबाबत जागरुक राहीले पाहिजे.
मुलांची आवड आणि आपली सोय बघताना आपली निवड थोडी विचारपूर्वक चांगली केल्यास ते हितकारक होईल.

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

नाती सांभाळताना नेहमीच;

स्वाभिमान आणि दुराभिमान (pride and ego),
हट्ट आणि हट्टाग्रह (wish and compulsion),
अटी आणि अपेक्षा (needs and expectations)
कर्तव्य आणि हक्क (duties and entitlement)

यातल्या आपल्या सीमारेषा ओळखल्या आणि दुसऱ्याच्या जपल्या तर कुठलेही नाते तगून जाणे सोपे जाते.

#थोडेसे_मनातले

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

शहरातली थंडी आणि गावातली थंडी ही वेगळी असते. शहरातल्या थंडीमध्ये आजारपणे येतात. सध्या परत सर्दी खोकला रुग्ण वाढले आहेत. शहरांमध्ये वेड्यासारखे सुरू असणारे बांधकाम, कमी झालेली झाडे यामुळे आसपासच्या हवेमध्ये तरंगत राहणारे धूलिकण, सिमेंटचे कण हे प्रदूषण करणारे घटक हे थंडीतली हवा जड असल्याने उडून न जाता आपल्या आसपासच्या हवेत जास्त राहतात; ज्यामुळे मुख्यत्वेकरून श्वसन संबंधी त्रास आणि त्या संसर्गाने ताप लक्षणे उत्पन्न होतात. धुके हे fog नसून smog वर्गातले असते.

या थंडीत सर्दी खोकला इत्यादि "ॲलर्जी" चे रोग होत राहतात. त्यामुळे तुम्ही कुठे कुठे वाचले असेल थंडीमध्ये आरोग्य उत्तम राहते, माणूस आजारी पडत नाही असे प्रत्यक्षात दिसत नाही. अशा वेळी सरधोपटपणे अग्नी उत्तम असतो, चला आता काही पण खाऊ पिऊ, असा दृष्टिकोन त्रासदायक ठरतो. शहरात तरी थंडीमध्ये प्रदूषणाची घनता आजूबाजूच्या हवेत जास्त टिकून राहत असल्याने लोक आजारी पडताना दिसतात.

तुम्ही काय करू शकता?

१. मुख्यतः नियमित व्यायाम आणि श्वसनाचे व्यायाम करण्याची सवय लावायला सुरुवात करा. आत गेलेले प्रदूषक, त्याने होणारे आजार याने टळतात.

२. तुमचा नियमित व्यायाम नसेल, कफाचे वारंवार त्रास होत असतील तर थंडीमध्ये विशेषकरून भरपूर पालेभाज्या आणि फळे खा, पाणी भरपूर प्या हा सल्ला अजिबात ऐकू नका. रादर कुठल्याच बाबत टोक गाठू नका.

३. घरातून बाहेर पडताना नाकपुड्यांमध्ये तुपाचे बोट फिरवा.

४. सुंठ, मिरी, आले, लसूण हे मसाल्याचे पदार्थ आहारात असू दे, त्या बरोबर तूप लोणी हे स्निग्धांश देखील असले पाहिजेत. मिरचीसारखे दाह वाढवणारे पदार्थ मात्र टाळा.

५. कोमट पाणी, उकळून आटवलेले पाणी आणि तहान लागेल तेवढेच पाणी पिण्याची सवय कायमसाठी उपयोगी आहे.

बाकी नेहमी सांगत असलेले दिनचर्या, ऋतुप्रमाणे वर्तणूक, कुठलेही टोक न गाठता डोळे उघडे ठेवून आजूबाजूच्या वातावरणातील बदल होतील तसे स्वतःमध्ये बदल करत जाणे हे केले तर आरोग्याचे बरेचसे छोटे मोठे त्रास टळतात. त्यातून कधीही त्रास झाल्यास आयुर्वेद वैद्याचा सल्ला घ्या हे परत परत सांगायला नकोच.



©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

**व्यायाम, शूज आणि सांधे**

रोजच्या रोज व्यायाम करताना, वेगवेगळ्या marathons, टेकडीवर चालायला जाणे या गोष्टी करताना तुमचे शूज चांगले असावेत. चांगल्या सोलचे, पायाच्या आर्चला चांगला आधार देणारे, फार न झिजलेले असे शूज वापरावे.

खराब बूट तुमच्या गुडघे आणि खुब्याला ताण आणतात व त्याची दुखणी चालू होऊ शकतात. ज्यांना आधीपासून संधीवात किंवा आमवात, सांधे किंवा स्नायूंचे जुनाट दुखणे आहे त्यांनी अजून काळजी घ्यावी. सांध्यांसंबंधित जुना अपघात वगैरे झाला असेल तर हे सर्व त्रास परत सुरू होतात.
नव्याने उद्भवलेल्या सांध्याच्या दुखण्यामागे हे कारणही असू शकते.

शूज सपाट ठिकाणी ठेवले असता ते डगमगून स्थिर होत असतील किंवा एका साईडला झुकत असतील तर लगेच नवीन शूज घ्यायची वेळ आली आहे. सांधे, हाडे, केस, दात हे रिप्लेस करण्यापेक्षा मेन्टेन करण्यावर नेहमीच भर द्यावा.



©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

पुणे येथील नियमित ओपीडी व्यतिरिक्त येत्या शनिवारी डोंबिवली येथे ओपीडीसाठी असेन. अपॉइंटमेंट व पत्त्यासाठी खालील नंबर वर मेसेज करावा.

या महिन्याची तारीख १६ डिसेंबर

वेळ:
सकाळी 10.30-12
संध्याकाळी 5-8

पूर्वनियोजित वेळेनुसार भेटता येईल.
अपॉईंटमेंटसाठी संपर्क: 7620668380

मळ चिकट होणे, मलाचा खडा होणे, मल विसर्जनाची भावनाच २-३ दिवस न होणे अशा वेगवेगळ्या गोष्टींना लोक सर्रास constipation असे म्हणतात परंतु त्यात औषध विचार आणि उपाय बरेच वेगवेगळे आहेत.

सगळ्याच तक्रारी या मलावरोध असतील असे नाही आणि त्या सगळ्याच लक्षणांवर त्रिफळा किंवा फक्त रेचक औषधे उपयोगी नाही. सतत रेचक औषधे घेत राहिल्यास आतड्याचा टोन बिघडतो. केवळ पोट साफ व्हायची औषधे वारंवार घेत राहण्याचा मुख्य तोटा हा जुनाट मलावरोध आहे. योग्य वेळी पचनावर काम करणारी औषधे, आहार, विहार करून हे आटोक्यात आणता येते, अन्यथा पोट साफ न होण्यात पुढील अनेक रोगांची बीजे आहेत.

अजून एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे; वेस्टर्न कमोड वापरायच्या ऐवजी घरात एक तरी भारतीय पद्धतीचे टॉयलेट असावे. गुडघे दुखी, वजन जास्त असणे, तसे टॉयलेट नसेल, खाली बसण्याची सवय नसेल तर squatting stool चा वापर करावा. या आसनात आतडी व गुदद्वार एका मार्गात येते व मल शरीराबाहेर जाणे सोपे जाते.



©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

दोन दिवसांपूर्वी तुम्ही बातमी वाचली असेल, मेफेनेमिक एसिड या घटक असणाऱ्या गोळीच्या adverse effect बाबत. ज्यांनी वाचली नाही त्यांच्यासाठी माहिती म्हणून सांगते, सदर औषध हे सर्वसामान्यतः ओव्हर द काउंटर प्रिस्क्रिप्शन शिवाय विकले जाणारे औषध आहे. औषध विशेषतः स्त्रियांमध्ये जास्त प्रसिद्ध आहे. लहान मुलांमध्ये खूप जास्त ताप असतानाही वापरले जाते. पाळीच्या वेळी ओटीपोटात होणाऱ्या वेदनांसाठी दुकानातून भरपूर खपते. प्रिस्क्रीप्शन हे कायमच गरजेचे असूनही प्रत्यक्षात तसे न झाल्याने सर्रास दुकानातून कायम घेतले जात आले आहे. याच्या धोकादायक परिणामात ताप, सूज, त्वचेवर rash, शरीरातील महत्त्वाच्या अवयवांवर परिणाम इत्यादि लक्षणे दिसतात. याला DRESS सिंड्रोम असे नामकरण केले आहे. वर्षानुवर्षे हे औषध खाऊन रिचवून झाल्यावर आता त्याच्यासाठी प्रीस्क्रीप्शन शिवाय हे औषध घेऊ नये अशी warning परत एकदा दिली गेली आहे.

पाळीच्या वेळी ओटीपोटात किंवा पोटात होणाऱ्या वेदना या नॉर्मल मानून बऱ्याच स्त्री रुग्ण ही दुखणी आयुष्यभर अंगावर काढतात, किंवा तात्पुरती औषधे घेऊन वेळ मारून नेत राहतात. आयुर्वेदाबाबत बोलायचे झाले तर पाळीच्या या वेदना अगदी त्याच पद्धतीत लगेच कमी करू शकणारी औषधे आहेतच तसेच उत्तमरित्या दूरगामी हे त्रास नाहीसे करणारे उपाय देखील आहेत.
"आत्ता कामाला लागायचे आहे पटकन गोळी खाऊन टाकते, एवढं काही होत नाही त्याने.." असा विचार करून प्रत्येक व्यक्ती शरीरावर उगाचच सिंथेटिक औषधांचा मारा करत राहिली तर बदलत चाललेले हवामान, भाज्या, दूध, फळे यांचा घसरता सकसपणा यातून आधीच कमकुवत झालेली शरीरे या स्व-निमंत्रित कारणांनी अजून कमकुवत होणार हे नक्की. जाता येता pill popping करण्यापेक्षा डोळे उघडुन इतर त्रास न देणाऱ्या उपायांचा विचार नक्कीच करावा, तेच श्रेयस्कर.

बातमी पहिल्या कमेंट मध्ये.

सुप्रभात!

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

आपले हात पाय आपल्या मर्जीनुसार चालणे, आपल्याला इच्छा झाली असता बोलता येणे, आपले पोट भरता येईल इतपत पैसा आपल्याला मिळणे, ठीक ठाक आरोग्य असणे, भूक लागली असता ती भागवता येणे, छोटे का होईना कुटुंब असणे या गोष्टी असल्या तरी आपण नक्कीच "previleged" आहोत.

आपल्या आयुष्यातली दुःखे खूप मोठी असल्याच्या चष्म्यातून पाहू नका. मला कोणी समजून घेत नाही म्हणून सतत फारशा मोठ्या नसलेल्या घटनेचे भांडवल तर आपण करत नाही ना याचा पुनर्विचार करा. आपल्या आपल्या डोमेन मधली कामे करत असताना चिडचिड करत, कंटाळत करताना तुम्ही तुमच्याबरोबर तुमच्या कुटुंबियांना पण त्रासात टाकत असता एवढं नक्की.

सुप्रभात!

©वैद्य स्वराली शेंडये
यशप्रभा आयुर्वेद

ायलीसंजीव_तक्रकल्प

प्रश्न आणि उत्तर क्र.२ महत्त्वाचे आहे.

प्रश्न १: सायली संजीव यांच्या reel मध्ये सांगितलेली सांगितलेली तक्रकल्प अशी संकल्पना आयुर्वेदात आली आहे का?
उत्तर: नाही

प्रश्न २: रोजच्या आहारात ताक पिणे न पिणे याचे काय नियम?
उत्तर: पोस्ट पहिल्या कमेंट मध्ये.

प्रश्न ३: ताकाने पंचकर्म शुद्धी सारखाच रिझल्ट येतो का?
उत्तर: नाही

प्रश्न ४: सलग फक्त ताक प्यायले तर काही त्रास होऊ शकेल का?
उत्तर: हो, व्यक्तिपरत्वे कालावधीनुसार उष्णता, कोरडेपणा, वात वृद्धी इत्यादि लक्षणे.

प्रश्न ५: ताकाला पोटासाठी तसेच पोटाच्या विकारासाठी वापरले जाते हे खरे आहे का?
उत्तर: हो, योग्य अवस्थेत, योग्य औषधांसोबत, आरोग्यपूर्ण असता योग्य प्रमाणात.

प्रश्न ६: मग आम्ही काय करावे?
उत्तर: सोशल मीडियावरून ऐकून उपाय न करता आहार बदलाची पावले ही त्या विषयातील शिक्षित आणि तज्ञ व्यक्तीच्या पूर्ण मार्गदर्शनाखाली घ्यावीत.

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद

**सहनशक्तीचा संप**

काही वर्षांपूर्वी 'सहनशक्तीचा संप' नावाची एक खूप छान संकल्पना माझे मित्र, होमिओपॅथी तज्ञ आणि REBT मार्गदर्शक यांनी सांगितली होती.

एखादी गोष्ट जोपर्यंत अगदी गळ्याशी येत नाही त्याची निकड तेवढी होत नाही तोपर्यंत आपण ती टाळत राहतो. थोडक्यात तेव्हा आपली सहनशक्ती संपावर गेलेली असते जी आपण कामाला लावू शकतो. कधी कधी कमी पडत असते ती "इच्छाशक्ती".

उदाहरणार्थ रोज मला व्यायामासाठी २ किमी सहज चालता येते. पण मला कोणी म्हटले की तू रोज ४ किमी चाल तर मी कदाचित "छे मला शक्यच नाही(कारण काहीही असेल)" असे म्हणेन. पण हेच जर मला म्हटले जर तू ४ किमी रोज चालली नाहीस तर तुझे पाय कायमसाठी निकामी होतील, तर मी नक्कीच चालेन, मला जमेलही आणि त्याचा फायदाही दिसेल.

बऱ्याचशा गोष्टी ज्या वैद्य लोक सांगतात त्या न करण्यामागे राहिले/जमले नाही/वेळ नाही झाला, अशी वाक्ये येतात. कधी कधी अनिवार्य घटक सोडता अनुभवावरून सांगते, यामागे बरेचदा "सहनशक्तीचा संप" हे कारण असते.

साधारण ऐकू येणारी वाक्ये म्हणजे "छे, सकाळी उठणे माझ्यासाठी अशक्यच आहे"(अनिवार्य परिस्थिती नसताना सुद्धा) किंवा "काढा करून घेणे वगैरे नाही जमणार, सोप्या काही गोळ्या वगैरे असतील तर द्या", "ते तेल बिल नाही जमत ओ" "वजन कमी करायला व्यायाम आणि आहार सोडून काही गोळ्या आहेत का?" इत्यादि

पण मित्रांनो काही ठिकाणी काढा पद्धतीच फायद्याची ठरते, काही ठिकाणी अनिवार्यपणे व्यायाम आणि आहार पाळायलाच लागतो, काही ठिकाणी रोज अंगाला तेल लावणे गरजेचे असते. त्याला ऑप्शन मिळतात का?कदाचित मिळू शकतात, पण तेवढ्याच वेळात तेवढाच फायदा दाखवतात का?सांगता येत नाही.

बरेच वैद्य अगदी निकड असणारी कमीतकमी पथ्ये सांगायचा प्रयत्न करत असतात, ती तरी पाळताना आपल्या सहनशक्तीला संपावर जाण्यापासून रोखा आणि इच्छाशक्तीला कामाला लावा, लवकर फायदा होतो हे नक्की.

©वैद्य स्वराली शेंड्ये
यशप्रभा आयुर्वेद